روزه، عبادتی قدرتمند

متناسب بودن عمل و آثار آن

ارزش هر پدیده را با آثاری که از خود به جا می‌گذارد، مشخص می‌کنیم. هر چه تعداد و ژرفای این آثار بیشتر باشد، نشانه‌ای از بزرگی و عظمت آن پدیده خواهد بود. برای مثال ارزش و جایگاه یک سمینار بزرگ علمی را از تعداد و سطح مدعوین و پس از آن بر اساس تعداد آثار و خروجی‌های منتشر شده از آن همایش می‌سنجیم. پس رابطۀ مستقیمی بین اهمیت یک موضوع و آثار آن وجود دارد.

ماه مبارک رمضان برترین ماه خداست و روزه برجسته‌ترین عمل انسان در این ماه. پس قطعاً آثار روزه نیز اهمیت و جایگاهی در شأن و اندازۀ خود این عمل خواهند داشت. این مقاله فرصتی فراهم آورده که هرچند کوتاه به بررسی برخی از این آثار بپردازیم.

روزه، منع و پرهیزی هدفدار و پرثمر است

مهمترین ویژگی روزه منع و پرهیز است؛ پرهیز از هر آنچه که ما را به زمین نزدیک می‌کند و از فکر آسمان بازمی‌دارد، یا برای نفس حظ و لذت ایجاد می‌کند. اما برخلاف آنچه که ما خیال می‌کنیم، منع شدن همیشه هم بد نیست. خصوصاً اگر منع و پرهیز به صورتی هدف‌دار انجام شود، می‌تواند منشاء اثرات بزرگی باشد.

انسان همواره در دو جهت متفاوت تغذیه می‌شود؛ از یک جهت به سمت نفسانیات و بعد حیوانی گرایش دارد و از طرف دیگر به سمت انسانیت و بُعد الهی. میزان بهایی که به هر یک از این دو بخش می‌دهیم، فرمانروای وجود ما را مشخص می‌کند؛ چون همان بخشی که به خواسته‌هایش توجه بیشتری می‌کنیم، در نهایت غالب شده و بخش دیگر را به اسارت خود در می‌آورد.

کار روزه در این میان بستن راه تغذیه، یا همان توجه، به بُعد نفسانی است. بخشی از وجود ما که یازده ماه بیشترین توجه را به خود جلب کرده و مهار نفس و قلبمان را به دست گرفته و به همین علت هم بُعد الهیِ وجود ما را از رشد و توجه محروم کرده است.

ما در حقیقت مانند مادری هستیم که صاحب فرزندان دوقلو شده، اما توانایی برقرار کردن تعادل بین فرزندانش را ندارد. مادری که فقط به یکی از بچه‌هایش توجه نشان می‌دهد و از نیازهای فرزند دوم بازمی‌ماند. همین است که هر سال با فرارسیدن ماه رمضان به خود می‌آییم و می‌بینیم از آخرین خلوت دونفره‌ای که با خدا داشته‌ایم ماه‌ها گذشته و آخرین باری که قرآن را عاشقانه تلاوت کرده‌ایم را به یاد نمی‌آوریم. در حقیقت با آمدن ماه مبارک دوران فرمانروایی نفس به سر می‌رسد و ما مجبوریم، حتی اگر خودمان هم نخواهیم، غذای بخش الهی وجودمان را نیز تامین کنیم. ماه رمضان پایان زمان سرخوشی و بی‌مبالاتی نفس است. اگر با تغذیۀ صحیح از سفرۀ رمضان موفق شویم و تعادل از دست رفته بین این دو بخش وجودمان را به دست بیاوریم، خود به خود نفسانیت‌ِ ما ضعیف‌تر شده و کم‌کم بُعد الهی بر وجودمان حاکم می‌شود.

چگونه بخش الهی وجودمان را از اسارت بخش طبیعی رها کنیم؟

ما اغلب اوقات سال را به پرداختن به خواسته‌ها و نیازهای بخش گیاهی و حیوانی یا به عبارتی همان «ناخود» وجودمان می‌گذرانیم. یا در حال خوردن و آشامیدن و برآوردن نیازهای حسی خود هستیم و یا به دنبال کسب کمالات حیوانی، خیالی و وهمی؛ مانند ثروت، موقعیت و شهوت‌. اما ماه رمضان فرصت تجربه‌ای جدید یا تکرار حسی شیرین را به انسان می‌دهد؛ حسی که نتیجۀ دوری نفس از شیطان و بیرون آمدنِ بُعد الهی و انسانی‌ از اسارت بخش طبیعی است.

انسانی که یازده ماه خود را دربند و اسیر خواسته‌های گوناگون می‌دید و شاید حتی توان نه گفتن به غذای موردعلاقه‌اش را هم نداشت، در این ماه چشم از لذت‌هایی می‌بندد که تا چند روز پیش تمام فکر او را به خود مشغول ‌کرده بودند. و این به انسان حس سربلندی و افتخار می‌دهد.

در این میدان مبارزه پیروز میدان کیست؟

همۀ ما به طور طبیعی از این‌که بر ضعف‌های خود غلبه کرده و یا در خود احساس توانمندی کنیم، خوشحال می‌شویم. وقتی امیال ما بر وجودمان حکومت می‌کنند، حتی اگر تمایل به استفاده از خوراک معنوی داشته باشیم، باز هم در کشاکش میان امیال نفسانی و کشش‌های الهی، این ناخود ماست که پیروز می‌شود.

درحالی که با کمک گرفتن از روزه،[1] به تمام کشش‌های گیاهی و حیوانی‌‌ و محرک‌هایی که با هزار جاذبۀ رنگ به رنگ ما را به سوی خود می‌خوانند، پاسخ منفی می‌دهیم و در مقابل شهوت‌های مختلف، هرچند که سخت باشد، مقاومت می‌کنیم. حس شیرین لحظۀ افطار، حس شیرینی یک روز جنگیدن و پیروز شدن است.

تنها بندگی خدا را می‌کنم

شاید به این موضوع دقت نکرده باشیم؛ اما وقتی که اجازه می‌دهیم، چیزی بر ما حکومت کند و یا کنترل ما را به دست بگیرد، در حقیقت خود را عبد و بندۀ آن چیز قرار داده‌ایم. از پول و ثروت گرفته تا علم و… . اما در زمان روزه‌داری خوشحالیم، زیرا تنها به بندگی و عبودیت خدا تن داده و خود را بندۀ هیچ چیز نکرده‌ایم. نفس خود را از سیطرۀ هر کشش و جاذبۀ دیگری رها کرده و تنها به دعوت خدا پاسخ مثبت داده‌ایم. این لحظه برای یک انسانِ آگاه، درست مانند یک عید حقیقی ارزشمند است. چون در همین لحظه است که ما خود را از تمام اسارت‌ها، ذلت‌ها، شهوات و امیال رها می‌بینیم.

در این بین بیش از همه، شکرگزار خدایی‌ هستیم که ما را از ابعاد پایینی وجود خارج کرده و به ما هویت انسانی بخشیده است و با تغذیۀ بخش الهی ما را شایستۀ قرب و نزدیکی به خود نموده. واقعاً چه نعمتی بالاتر از اینکه انسان هویت حقیقی خود را بشناسد و در نادانی به زندگی خود ادامه و خاتمه ندهد؟

در ماه میهمانی خدا، همصحبتِ انسان روزه‌دار کیست؟

توجه کرده‌­اید که در یک میهمانی، همه به دنبال هم‌صحبت‌هایی از جنس خودشان می‌گردند؟ اصولاً انسان در کنار چیزی آرامش می‌گیرد که با آن سنخیت داشته باشد. از اشیاء و لوازم گرفته تا پیدا کردن هم‌صحبت و دوست. انسان روزه‌دار هم از آنجا که بُعد الهی‌ بر وجودش حاکم شده، با خدا و فرشتگان و هر آنچه رنگ و بوی خدا و معنویت دارد، احساس سنخیت می‌کند. در حقیقت، شباهت خود را با این امور بیش از شباهتش با بُعد حیوانی‌ خود می‌بیند.  انسان به میزان این شباهت با خداست که‌ در قیامت اهل نجات خواهد شد.

ذره ذره کاندر این ارض و سماست            جنس خود را همچو کاه و کهرباست

نـاریـان مـر نـاریان را جـاذبـنـد                   نـوریـان مـر نـوریـان را طـالـبـنـد[2]

ما در این مقاله به بررسی برخی از آثار روزه به عنوان اصلی‌ترین عمل ماه مبارک پرداختیم. گفتیم که روزه با منع و محدودیتی که برای بُعد نفسانی انسان ایجاد می‌کند، باعث تقویت بُعد الهی در انسان خواهد شد و این اتفاق خود اثرات زیبایی به دنبال دارد، مانند: دوری از شیطان، احساس سنخیت با خدا و ملائکه، حس قدرت و نشاط ناشی از غلبه بر حیوانیت، رسیدن به عید حقیقی و شکرگزاری بابت شناختن هویت انسانی.

از میان آثاری که برای روزه ذکر کردیم کدام یک برای شما تازه‌تر بود یا از منظر شما اهمیت بیشتری دارد؟ برایمان بنویسید.

[1]. واستعینو بالصبر و الصلاة، سورۀ بقره ایۀ 45

[2]. مثنوی معنوی، دفتر ششم