دعای دویست‌ و چهارده – مناجات «معروف به ندبه»

از زهری روایت شده است که گفت: شنیدم از مولای‌مان زین العابدین (علیه‌السلام) که خود را محاسبه می‌کرد و با پروردگارش مناجات داشت در حالی که می‌گفت:

یٰا نَفْسُ حَتّٰامَ إِلَی الْحَیَاهِ سُکُونُکِ، وَإِلَی الدُّنْیَا وَعِمَارَتِهَا رُکُونُکِ، أَمَا اعْتَبَـرْتِ بِـمَنْ مَضیٰ مِنْ أَسْلاٰفِکِ، وَمَنْ وَارَتْهُ الْاَرْضُ مِنْ أُلّٰافِکِ وَمَنْ فُجِعْتِ بِهِ مِنْ إِخْوَانِکِ، وَنَقَلْتِ إِلیٰ دَارِ الْبَلیٰ مِنْ أَقْرَانِکِ

ای نفس تا به کی به زندگی آرام گرفته، و به دنیا و آبادانی‌اش دل بسته‌ای، آیا عبـرت نگرفته‌ای از آنکه رفته است از گذشتگانت، و آن که از عزیزانت در زیر خاک خفته و آن که از برادرانت که به او داغدار گشته و آنها که از همنشینانت به سـرای فنا فرستاده‌ای.

کَمِ اخْتَـرَمَتْ أَیْدِی الْمَنُونِ مِنْ قُرُونٍ بَعْدَ قُرُونٍ، وَکمْ غَیَّرَتِ الْاَرْضُ بِبَلاٰهَا، وَغَیَّبَتْ فیٖ ثَرَاهَا مِمَّنْ عَاشَـرَتْ مِنْ صُنُوفِ النّٰاسِ، وَشَیَّعَتْهُمْ إِلَی الْاَرْمَاسِ:

چقدر دست مرگ نسل‌هایی را پس از نسل‌ها قطع نـموده، و چقدر دگرگون نـموده است زمین با پوسانیدنش، و پنهان نـمود در زیر خود از آنان که با آنها معاشـرت می‌کرد از گروه‌های مردم، و آنها را تا قبـرها تشییع نـمود:

فَحَتّٰامَ عَلَی الدُّنْیٰا إِقْبَالُکَ، وَبِشَهْوَتِهَا اشْتِغَالُکَ، وَقَدْ وَخَطَکَ الْقَتِیرُ وَوَافٰاکَ النَّذِیرُ، وَأَنْتَ عَمّٰا یُرَادُ بِکَ سَاهٍ وَبِلَذَّهِ یَوْمِکَ لاٰەٍ:

پس تا به کی توجهت به دنیا باشد و مشغول شدنت با شهوت‌هایش، در حالی که سـراغ تو آمده است پیری با موهای سیاه و سفید و بیم‌دهنده به تو رسیده، و تو از آنچه با تو خواهند کرد غافلی و به لذت امروزت مشغول هستی.

اُنْظُرِی إِلَی الْاُمَمِ الْمَاضِیَهِ وَالْقُرُونِ الْفَانِیَهِ، وَالْمُلُوکِ الْعَاتِیَهِ کَیْفَ انْتَسَفَتْهُمُ الْاَیّٰامُ، فَأَفْنٰاهُمُ الْحِمَامُ فَامْتَحَتْ مِنَ الدُّنْیَا آثٰارُهُمْ، وَبَقِیَتْ فِیهَا أَخْبَارُهُمْ:

بنگر به امت‌های گذشته و نسل‌های فناشده، و پادشاهان ستم کننده که چگونه روزها آنان را پراکنده ساخت، و مرگ به نیستی شان کشاند و محو شد از دنیا آثارشان، و باقی ماند در آن اخبارشان:

کَمْ عَایَنْتِ مِنْ ذِی عِزٍّ وَسُلْطَانٍ، وَجُنُودٍ وَأَعْوَانٍ، تَـمَکَّنَ مِنْ دُنْیَاهُ وَنَالَ مِنْهَا مُنَاهُ، فَبَنَى الْحُصُونَ وَالدَّسَاکِرَ وَجَمَعَ الْاَعْلٰاقَ وَالذَّخَائِرَ.

چقدر دیده‌ای از صاحبان عزت و قدرت، و سـربازان و یاران، که از دنیایش بهره‌مند گشت و از آن خواستۀ خود را گرفتند و قلعه ساختند و بارها بپا کردند اشیاء گرانـمایه و ذخیره‌ها فراهم آوردند.

أَتٰاهُ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ مٰا لاٰیُرَدُّ، وَنَزَلَ بِهِ مِنْ قَضَائِهِ مٰا لاٰیُصَدُّ، فَتَعَالَی الْمَلِکُ الْجَبّٰارُ، الْمُتَکَبِّـرُ الْقَهّٰارُ، قَاصِمُ الْجَبّٰارِینَ، وَمُبِیرُ الْمُتَکَبّـِرِینَ.

از امر خداوند چیزی به سـراغش آمد که بازگردانده نـمی‌شد و از فرمان او چیزی بر او نازل شد که برطرف نـمی‌شود، پس بلند مرتبه است، پادشاه توانـمند بزرگوار غالب، درهم کوبندۀ ستمگران و نابود گردانندۀ متکبـران.

فَالْبِدَارِ الْبِدَارِ وَالْحَذَارِ الْحَذَارِ مِنَ الدُّنْیَا وَمَکَائِدِهَا، وَمٰا نَصَبَتْ لَکَ مِنْ مَصَائِدِهَا، وَتَجَلّیٰ لَکَ مِنْ زِینَتِهَا، وَاسْتَشْـرَفَ لَکَ مِنْ فِتَنِهَا:

پس شتاب باید کرد شتاب، و بر حذر باید بود بر حذر از دنیا و نیرنگ‌هایش، و آنچه برپا نـموده است برای تو از دام‌هایش، و جلوه کرد برای تو از زیورش، و بزرگ به نظرت آمد از فریب‌هایش.

فَهَلْ یَحْرُصُ عَلَیْهَا لَبِیبٌ؟! أَوْ یَسُـرُّ بِلَذَّتِهَا أَرِیبٌ؟ وَهُوَ عَلیٰ ثِقَهٍ مِنْ فَنَائِهَا، وَغَیْرُ طَامِعٍ فیٖ بَقَائِهَا، أَمْ کَیْفَ تَنٰامُ عَیْنُ مَنْ یَخْشَی الْبَیٰاتَ، أَوْ تَسْکُنُ نَفْسُ مَنْ یَتَوَقَّعُ الْمَمٰاتَ؟

پس، آیا خردمندی بر آن حرص می‌ورزد؟ و یا عاقلی به لذتش شادمان می‌شود؟ در حالی که وی مطمئـن است از نابودی‌اش، و طمعی ندارد در ماندنش، یا اینکه چگونه بخواب می‌رود چشم آنکه از پیش آمد شبانه هراسان باشد؟ یا آرام می‌گیرد جان کسی که منتظر مرگ است؟

وَمٰا عَسیٰ أَنْ یَنٰالَ طَالِبُ الدُّنْیَا مِنْ لَذَّتِهَا، وَیَتَمَتَّعَ بِهِ مِنْ بَهْجَتِهَا، مَعَ فُنُونِ مَصَائِبِهٰا، وَأَصْنَافِ عَجَائِبِهَا، وَکَثْـرَهِ تَعَبِهِ فیٖ طِلاٰبِهَا، وَتَکَادُحِهِ فِی اکْتِسَابِهَا، وَتَکَابُدِہِ مِنْ أَسْقَامِهَا وَأَوْصَابِهَا:

جویندۀ دنیا چه چیزی از لذتش را به دست می‌آورد و از شادابی‌اش بهره‌مند می‌شود با وجود انواع مصیبت‌ها، و اقسام شگفتی‌ها و فراوانی رنج و زحمتش در جستـن آن، و تلاش جانکاهش در بدست آوردنش، و رنج بردنش از بیماری‌ها و امراضش.

کَمْ غَرَّتْ مِنْ مُخْلِدٍ إِلَیْهَا، وَصَـرَعَتْ مِنْ مُکِبٍّ عَلَیْهَا، فَلَمْ تَنْعَشْهُ مِنْ صَـرْعَتِهِ، وَلَمْ تُقِلْهُ مِنْ عَثْـرَتِهِ، وَلَمْ تُدَاوِہِ مِنْ سَقَمِهٖ، وَلَمْ تَشْفِهِ مِنْ أَلَمِهِ:

چه بسیار فریب داد روی آورنده به آن را، و بر زمین افکند سوار شوندۀ بر آن را، پس او را برنداشت از افتادنش، و چشم پوشی نکرد از لغزشش، و درمان نکرد وی را از بیماری‌اش، و شفا نداد او را از دردش:

بَکیٰ عَلیٰ مٰا أَسْلَفَ مِنْ خَطَایَاهُ، وَتَحَسّـَرَ عَلیٰ مٰا خَلَّفَ مِنْ دُنْیَاهُ، حَیْثُ لاٰ یَنْفَعُهُ الْاِسْتِعْبَارُ، وَلاٰ یُنْجِیهِ الْاِعْتِذَارُ، مِنْ هَوْلِ الْمَنِیَّهِ، وَنُزُولِ الْبَلِیَّهِ:

گریه کرد بر آنچه درگذشته از خطا انجام داد، و افسوس خورد بر آنچه از دنیایش بر جای گذارده، آنجا که عبـرت گرفتـن او را سود نبخشید، و عذرخواستـن نجاتش ندهد، از وحشت مرگ و نازل شدن بلا:

هُنَالِکَ خَفَّ عَنْهُ عُوّٰادُہُ، وَأَسْلَمَهُ أَهْلُهُ وَأَوْلاٰدُہُ، وَارْتَفَعَتِ الرَّنَّهُ وَالْعَوِیلُ، وَیَئِسُوا مِنْ بَرْءِ الْعَلِیلِ، غَمَّضُوا بِأَیْدِیهِمْ عَیْنَیْهِ، وَمَدُّوا عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِهِ یَدَیْهِ وَرِجْلَیْهِ:

در آن هنگام عیادت کنندگانش از نزدش دور می‌شوند، و خانواده و فرزندانش او را تحویل می‌دهند، و فریادها بلند گشته و شیون‌ها بپا خاسته، و از بهبودی بیمار ناامید شده، و با دستانشان چشمانش را بسته، و کشیدند هنگام خارج شدن جانش، دست‌ها و پاهایش را:

شَقَّتْ جُیُوبَهَا نِسَاؤُہُ، وَلَطَمَتْ خُدُودَهَا إِمٰاؤُہُ، وَأَعْوَلَ لِفَقْدِہِ جِیرَانُهُ وَتَوَجَّعَ لِرَزِیَّتِهِ إِخْوَانُهُ، ثُمَّ أَقْبَلُوا عَلیٰ جِهَازِہِ، وَتَشَمَّرُوا لِاِبْرَازِہِ:

زنانش گریبان چاک کردند و کنیزانش بر رخسارها زدند، و همسایگانش از فقدانش نالیدند و برادرانش برای مصیبتش به درد آمدند، سپس به تجهیزش پرداختند و برای تشییعش آماده شدند:

فَلَو رَأَیْتَ الْاَصْغَرَ مِنْ أَوْلاٰدِہِ، وَقَدْ غَلَبَ الْحُزْنُ عَلیٰ فُؤٰادِہِ، فَغُشِیَ مِنَ الْجَزَعِ عَلَیْهِ، وَقَدْ خَضَّبَتِ الدُّمُوعُ خَدَّیْهِ، ثُمَّ أَفَاقَ وَهُوَ یَنْدَبُ أَبَاهُ، وَیَقُولُ بَشَجْوٍ: وَاوَیْلٰاهُ:

پس اگر می‌دیدی کوچکتـرین فرزندانش را، که چگونه اندوه بر قلبش چیره گشته و بیهوش شده است از بی‌تابی بر او، در حالی که اشک‌ها دور رخسارش را رنگین نـموده است، آنگاه به هوش آمده، پدر را مرثیه می‌خواند و می‌گوید با سوز دل: واویلا:

ثُمَّ أُخْرِجَ مِنْ سِعَهِ قَصْـرِہِ إِلیٰ ضِیقِ قَبْـرِہِ، فَحَثَوْا بَأَیْدِیهِمُ التُّـرَابَ، وَأَکْثَـرُوا التَّلَدُّدَ وَالْاِنْتِحَابَ، وَوَقَفُوا سَاعَهً عَلَیْهِ، وَقَدْ یَئِسُوا مَنَ النَّظَرِ إِلَیْهِ:

سپس از وسعت کاخش بیرون برده می‌شود به سوی تنگی قبـرش، و با دست‌هایشان بر او خاک می‌ریزند، و فراوان افسوس می‌خورند و می‌گریند، و ساعتی در کنار قبـرش می‌ایستند، در حالی که از نگاه کردن به او نومید شده‌اند:

عَادَتْ إِلیٰ مَرْعَاهَا، وَنَسِیَتْ مٰا فیٖ أُخْتِهٰا دَهَاهَا، أَفَبِأَفْعَالِ الْبَهَائِمِ اقْتَدَیْنَا وَعَلیٰ عَادَتِهَا جَرَیْنَا، عُدْ إِلیٰ ذِکْرِ الْمَنْقُولِ إِلَی الثَّـرىٰ وَالْمَدْفُوعِ إِلیٰ هَوْلِ مٰا تَرىٰ:

به چراگاهشان بر می‌گردند، و فراموش می‌کنند آنچه را که بر سـر خواهرشان آمد، آیا از کارهای چهارپایان پیروی می‌کنیم و بر طبق عادتشان عمل می‌نـماییم، بازگرد به یاد آنکه به زیر خاک برده شده، و رانده گشته است به سوی وحشت آنچه می‌بینی:

کَیْفَ أَمِنْتَ هٰذِہِ الْحَالَهَ، وَأَنْتَ صَائِرٌ إِلَیْهَا لاٰمَحَالَهَ؟! اَمْ کَیْفَ تَتَهَنَّأ بِحَیَاتِکَ وَهِیَ مَطِیَّتُکَ إِلیٰ مَمٰاتِکَ؟! أَمْ کَیْفَ تَسِیغُ طَعَامَکَ وَأَنْتَ مُنْتَظِرٌ حِمَامَکَ؟!

چگونه از این حالت ایمن گشته‌ای، در حالی که تو بدون چاره به سوی آن می‌روی؟! یا چگونه از زندگی‌ات لذت می‌بری در حالی که آن، مرکب تو به سوی مرگ می‌باشد؟! یا چگونه غذایت را گوارا می‌پنداری در حالی که تو منتظر مرگ خود هستی؟!

فَکَمْ تَرْقَعُ بِدِینِکَ دُنْیَاکَ، وَتَرْکَبُ فیٖ ذَلِکَ هَوَاکَ، إِنِّی لَاَرٰاکَ ضَعِیفَ الْیَقِینِ، یٰا رَاقِعَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ، أَفَبِهٰذَا أَمَرَکَ الرَّحْمٰنُ؟ أَمْ عَلیٰ هٰذَا دَلَّکَ الْقُرْآنُ؟

چه بسیار که با دینت، دنیایت را ترمیم می‌کنی، و در این امر بر تو هوایت سوار می‌شود،  همانا من تو را با یقینی ضعیف می‌بینم ای ترمیم‌کنندۀ دنیا به وسیله دین آیا خداوند رحمان تو را به این امر فرمان داده است؟ یا اینکه قرآن تو را بر آن، راهنمایی نـموده؟

فَبِکَ إِلٰهَنٰا نَسْتَجِیرُ، یٰا عَلِیمُ یٰا خَبِیرُ، مَنْ نُؤَمِّلُ لِفِکَاکِ رِقَابِنَا غَیْرَکَ؟ وَمَنْ نَرْجُو لِغُفْرَانِ ذُنُوبِنَا سِوٰاکَ؟ وَأَنْتَ الْمُتَفَضِّلُ الْمَنّٰانُ الْقَائِمُ الدَّیّٰانُ، الْعَائِدُ عَلَیْنَا بِالْاِحْسَانِ بَعْدَ الْاِسَاءَ‌هِ مِنّٰا وَالْعِصْیَانِ.

پس به تو ای پروردگارمان پناه می‌بریم، ای دانا، ای آگاه، به چه کسی امید بندیم برای رهایی گردن‌هایمان جز تو؟ و به چه کسی امیدوار باشیم برای آمرزش گناهان‌مان غیر از تو؟ که تو بخشنده و بسیار نعمت دهنده، و پایندۀ پاداش دهنده‌ای، بازآیندۀ به سوی ما با احسان بعد از بدکاری و نافرمانی ما هستی.

یٰا ذَاالْعِزَّهِ وَالسُّلْطَانِ، وَالْقُوَّهِ وَالْبُـرْهَانِ، أَجِرْنٰا مِنْ عَذَابِکَ الْاَلِیمِ، وَاجْعَلْنَا مِنْ سُکّٰانِ دَارِ النَّعِیمِ، بِرَحْمَتِکَ یٰا أَرْحَمَ الرّٰاحِمِینَ.

ای دارندۀ عزت و قدرت، و نیرو و حجت، ما را پناه ده از عذاب دردناکت، و ما را قرار ده از ساکنان سـرای نعمت، به رحمتت ای مهربان‌ترین مهربانان.

* * *

و در روایت دیگری چنین آمده است:

یٰا نَفْسُ حَتّٰامَ إِلیَ الدُّنْیَا سُکُونُکِ، وَإِلیٰ عِمَارَتِهَا رُکُونُکِ، أَمَا اعْتَبَـرْتِ بِـمَنْ مَضیٰ مِنْ أَسْلٰافِکَ، وَمَنْ وَارَتْهُ الْاَرْضُ مِنْ أُلّٰافِکِ؟ وَمَنْ فُجِعْتِ بِهِ مِنْ إِخْوَانِکِ، وَنُقِلَ إِلَی الثَّرىٰ مِنْ أَقْرَانِکِ؟

ای نفس تا به کی به دنیا آرامش تو است، و به آبادنی‌اش تکیه می‌کنی، آیا نشده که عبـرت بگیری از آنکه رفته است از گذشتگانت، و آنکه زمین را پوشانده است از عزیزانت؟ و آنکه به او داغدار گشتی از برادرانت و به زیر خاک منتقل شده از همنشینانت؟

کَمْ خَرَمَتْ أَیْدِی الْمَنُونِ، مِنْ قُرُونٍ بَعْدَ قُرُونٍ، وَکَمْ غَیَّرَتِ الْاَرْضُ بِبَلاٰئِهَا، وَغَیَّبَتْ فیٖ تُرَابِهَا مِمَّنْ عَاشَـرَتْ مِنْ صُنُوفٍ وَشَیَّعَتْهُمْ إِلیَ الْاَرْمَاسِ، ثُمَّ رَجَعَتْ عَنْهُمْ إِلیٰ عَمَلِ أَهْلِ الْاِفْلاٰسِ!

چه بسیار دست مرگ، نسل‌ها را پس از نسل‌ها هلاک کرده! و چه بسیار دگرگون کرده است زمین با پوسانیدنش، و پنهان ساخت در خاکش از آنها که معاشـرت داشتند از گروه‌ها و تشییع نـمود آنان را به سوی قبـرها، سپس از آنها بازگشت به سوی کار ورشکستگان!

فَحَتّٰامَ عَلَی الدُّنْیٰا إِقْبَالُکَ، وَبِشَهْوَتِهَا اشْتِغَالُکَ؟ وَقَدْ وَخَطَکَ الْقَتِیرُ وَاَتٰاکَ النَّذِیرُ، وَأَنْتَ عَمّٰا یُرَادُ بِکَ سَاهٍ، وَبِلَذَّهِ یَوْمِکَ وَغَدِکَ لاٰەٍ، وَ قَدْ رَأَیْتَ انْقِلٰابَ اَهْلِ الشَّهَوَاتِ، وَعَایَنْتَ مٰا حَلَّ بِهِمْ مِنَ الْمُصِیبَاتِ:

پس تا به کی به دنیا روی می‌آوری، و به شهواتش مشغول می‌گردی؟ در حالی که سـراغ تو آمده است پیری با موهای سیاه و سفید و بیم‌دهنده به تو رسیده، و تو غافلی از آنچه نسبت به تو اراده شده، و به لذت امروز و فردایت مشغول، در حالی که دیده‌ای دگرگونی شهوت‌رانان را، و مشاهده کردی که بر آنها چه رسید از مصیبت‌ها:

اُنْظُرْ إِلَی الْاُمَمِ الْمَاضِیَهِ، وَالْمُلُوکِ الْفَانِیَهِ، کَیْفَ اخْتَطَفَتْهُمْ عُقْبَانُ الْاَیّٰامِ، وَوَافٰاهُمُ الْحِمَامُ فَانْـمَحَتْ مِنَ الدُّنْیَا آثٰارُهُمْ، وَبَقِیَتْ فِیهَا أَخْبَارُهُمْ، وَأَضْحَوْا رِمَماً فِی التُّـرَابِ إِلیٰ یَوْمِ الْحَشْـرِ وَالْمَآبِ:

بنگر به امت‌های گذشته، و پادشاهان فنا گشته، که چگونه ربودند آنان را عقاب‌های روزگاران، و مرگشان فرا رسید و آثارشان از دنیا محو گردید، و در آن باقی ماند اخبارشان، و گردیدند استخوان‌هایی پوسیده در خاک تا روز حشـر و بازگشت:

کَمْ مِنْ ذِی مِنْعَهٍ وَسُلْطَانٍ، وَجُنُودٍ وَأَعْوَانٍ، تَـمَکَّنَ مِنْ دُنْیَاهُ، وَنَالَ مٰا تَـمَنّٰاهُ، وَبَنىٰ فِیهَا الْقُصُورَ وَالدَّسَاکِرَ، وَجَمَعَ فِیهَا الْاَمْوَالَ وَالذَّخَائِرَ، وَ مِلَحَ السَّـرٰاریٖ وَالْحَرٰائِرَ!:

چه بسیار صاحب قدرت و حکومت و سـربازان و یاران، که از دنیایش بهره گرفت و بدست آورد آنچه را آرزو می‌کرد، و بنا نـمود در آن کاخ‌ها و بارها را، و فراهم آورد در آن اموال و اندوخته‌ها را، و کنیزان زیبا روی و زنان آزاد را:

أَتٰاهُ مِنَ اللّٰهِ مٰا لاٰیُرَدُّ، وَنَزَلَ بِهِ مِنْ قَضَائِهِ مٰا لاٰیُصَدُّ، فَتَعَالَی اللّٰهُ الْمَلِکُ الْجَبّٰارُ الْمُتَکَبِّـرُ الْعَزِیزُ الْقَهّٰارُ، قَاصِمُ الْجَبّٰارِینَ، وَمُبِیدُ الْمُتَکَبِّـرِینَ، الَّذِی ذَلَّ لِعِزِّہِ کُلُّ سُلْطَانٍ، وَاَبٰادَ بِقُوَّتِهِ کُلَّ دَیّٰانٍ:

از امر خداوند چیزی به سـراغش آمد که بازگردانده نـمی‌شد و از فرمانش بر او فرود آمد آنچه بازداشته نـمی‌گردد، پس بلندمرتبه است خداوند پادشاه توانـمند بزرگوار با عزت غالب، درهم کوبندۀ ستمگران، و نابودکنندۀ متکبـران، آنکه خوار گشت در برابر عزتش هر پادشاه و با نیرویش نابود ساخت هر صاحب قدرتی را:

فَالْبَدَارِ الْبَدَارِ وَالْحَذَارِ الْحَذَارِ، مِنَ الدُّنْیَا وَمَکَائِدِهَا، وَمٰا نَصَبَتْ لَکَ مِنْ مَصَائِدِهَا، وَتَحَلَّتْ لَکَ مِنْ زِینَتِهَا، وَأَظْهَرَتْ لَکَ مِنْ بَهْجَتِهَا، وَ أَبْرَزَتْ لَکَ مِنْ شَهَوَاتِهَا، وَأَخْفَتْ عَنْکَ مِنْ قَوَاتِلِهَا وَهَلَکَاتِهَا!

پس شتاب باید کرد شتاب، و بر حذر باید بود بر حذر از دنیا و نیرنگ‌هایش، و آنچه برپا نـموده است برای تو از دام‌هایش، و زیور بخشیده برای تو از زینتش، و آشکار کرد برای تو از شادابی‌اش، و ظاهر ساخت برای تو از شهوت‌هایش، و پنهان کرد از تو از کشنده‌ها و هلاک کننده‌هایش!

فَهَلْ یَحْرِصُ عَلَیْهَا لَبِیبٌ أَوْ یَسُـرُّ بِهٰا أَرِیبٌ؟ وَهُوَ عَلیٰ ثِقَهٍ مِنْ فَنَائِهَا، وَغَیْرُ طَامِعٍ فیٖ بَقَائِهَا، أَمْ کَیْفَ تَنٰامُ عَیْنٰا مَنْ یَخْشَی الْبَیٰاتَ، وَتَسْکُنُ نَفْسُ مَنْ تَوَقَّعَ فیٖ جَمِیعِ اُمُورِہِ الْمَمٰاتَ؟!

پس، آیا خردمندی بر آن حرص می‌ورزد؟ و یا عاقلی به آن شاد می‌شود؟ در حالی که وی مطمئـن است از نیستیش، و طمعی به ماندنش ندارد، یا چگونه بخواب می‌رود چشمان کسی از پیش‌آمدهای شبانه می‌هراسد، و آرام می‌شود جان کسی که منتظر باشد در همه کارهایش مرگ را؟!

وَمٰا عَسیٰ أَنْ یَنٰالَ صَاحِبُ الدُّنْیَا مِنْ لَذَّتِهَا، وَیَتَمَتَّعَ بِهِ مِنْ بَهْجَتِهَا؟! مَعَ صُنُوفِ عَجَائِبِهَا، وَقَوَارِعِ فَجَائِعِهَا، وَکَثْـرَهِ عَذَابِهِ فیٖ مُصَابِهَا وَ طَلَبِهَا، وَمٰا یُکَابِدُ مِنْ أَسْقَامِهَا وَأَوْصَابِهَا وَاٰلٰامِهَا؟!:

امیدی نـمی‌رود که صاحب دنیا از لذتش به دست ‌آورد و به آن بهره‌مند شود از شادابیش؟! با وجود انواع شگفتی‌ها و فجایع کوبنده‌اش، و فراوانی عذابش، در رسیدن به آن و طلب آن، وآنچه به رنج وا می‌دارد از بیماری‌ها و مرض‌ها و دردهایش؟!:

کَمْ قَدْ غَرَّتِ الدُّنْیَا مِنْ مُخْلِدٍ إِلَیْهَا، وَصَـرَعَتْ مِنْ مُکِبٍّ عَلَیْهَا، فَلَمْ تَنْعَشْهُ مِنْ عَثْـرَتِهِ، وَلَمْ تَنْقِذْہُ مِنْ صَـرْعَتِهِ، وَلَمْ تَشْفِهِ مِنْ أَلَمِهِ، وَلَمْ تَبْـرِہِ مِنْ سَقَمِهٖ، وَلَمْ تُخَلِّصْهُ مِنْ وَصْمِهِ!:

چه بسیار فریب داد دنیا کسی را که به آن روی آورد، و بر زمین افکند آنکه بر آن سوار بود، که نه او را از لغزشش برداشت و نه وی را از افتادنش رها ساخت، و نه شفا داد او را از دردش، و نه بهبودی بخشید وی را از بیماری‌اش، و نه خلاص نـمود او را از ننگش!:

اِذْ بَکیٰ عَلیٰ مٰا أَسْلَفَ مِنْ خَطَایَاهُ، وَتَحَسَّـرَ عَلیٰ مٰا خَلَّفَ مِنْ دُنْیَاهُ، وَاسْتَغْفَرَ حِینَ لاٰ یَنْفَعُهُ الْاِسْتِغْفَارُ وَلاٰ یُنْجِیهِ الْاِعْتِذَارُ، مِنْ هَوْلِ الْمَنِیَّهِ، وَنُزُولِ الْبَلِیَّهِ:

بر خطاهای گذشته‌اش گریه کرد، و افسوس خورد بر آنچه بر جای گذاشته از دنیایش، و طلب مغفرت کرد هنگامی که استغفار او را سودی نـمی‌رساند و عذرخواهی نجاتش نـمی‌دهد، هنگام وحشت مرگ و نازل شدن بلا:

هُنَالِکَ خَفَّ عُوّٰادُہُ، وَأَسْلَمَهُ أَهْلُهُ وَأَوْلاٰدُہُ، وَارْتَفَعَتِ الْبَـرِیَّهُ بِالْعَوِیلِ، وَقَدْ اٰیَسُوا مِنَ الْعَلِیلِ، فَغَمَّضُوا بِأَیْدِیهِمْ عَیْنَیْهِ، وَمَدُّوا عِنْدَ خُرُوجِ رُوحِهِ رِجْلَیْهِ، وَتَخَلّیٰ عَنْهُ الصِّدِیقُ، وَالصَّاحِبُ الشَّفِیقُ:

در آن هنگام عیادت کنندگانش شتافتند، و خانواده و فرزندانش او را تحویل می‌دهند، و فریادها بلند گشته و شیون‌ها بپا خاسته، و از بهبودی بیمار ناامید شده، و با دست‌هایشان چشم‌هایش را بستند، و کشیدند هنگام خارج شدن جانش  پاهایش را و دور شد از او دوست و یار دلسوزش:

فَشَقَّتْ جُیُوبَهَا نِسَاؤُہُ، وَلَطَمَتْ خُدُودَهَا إِمٰاؤُہُ، وَأَعْوَلَ لِفَقْدِہِ جِیرَانُهُ، وَتَوَجَّعَ لِرَزِیَّتِهِ إِخْوَانُهُ، ثُمَّ أَقْبَلُوا عَلیٰ جِهَازِہِ، وَشَمَّرُوا لِاِبْرَازِہِ، کَأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمُ الْعَزِیزُ الْمُفَدّىٰ، وَلَا الْحَبِیبُ الْمُبَدّىٰ:

پس، زنانش گریبان بر او چاک کردند و کنیزانش بر گونه زدند، شیون نـمودند برای از دست دادنش همسایگانش، و برادرانش برای مصیبتش به درد آمدند، سپس به تجهیزش پرداختند و برای تشییعش آماده شدند، گویی میان آنها عزیزی نبود که فدایش می‌شدند، و نه محبوبی که مقدمش می‌داشتند:

فَلَو رَأَیْتَ الْاَصْغَرَ مِنْ أَوْلاٰدِہِ، وَقَدْ غَلَبَ الْحُزْنُ عَلیٰ فُؤٰادِہِ، وَیُخْشیٰ مِنَ الْجَزَعِ عَلَیْهِ، وَخَضَّبَتِ الدُّمُوعُ عَیْنَیْهُ، وَهُوَ یَنْدُبُ أَبَاهُ، وَیَقُولُ: یٰاوَیْلاٰەُ وٰاحَرْبٰاهُ:

پس اگر ببینی کوچک‌ترین فرزندانش را، که اندوه بر قلبش چیره گشته و ترسیده می‌شود از بی‌تابی بر او، و چشمانش را اشک پر کرده، و او بر پدرش زاری می‌کرده و می‌گفت: وای بر من، افسوس که از دست رفت:

ثُمَّ أُخْرِجَ مِنْ سِعَهِ قَصْـرِہِ إِلیٰ ضِیقِ قَبْـرِہِ، فَلَمَّا اسْتَقَرَّ فِی اللَّحْدِ وَهُیِّئَ عَلَیْهِ اللِّبْـنُ، اِحْتَوَشَتْهُ أَعْمَالُهُ، وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطَایَاهُ، وَضَاقَ ذَرْعاً بِـمٰا رَآهُ، ثُمَّ حَثَوْا بَأَیْدِیهِمْ عَلَیْهِ التُّـرَابَ، وَأَکْثَـرُوا الْبُکَاءَ عَلَیْهِ وَالْاِنْتِحَابَ، ثُمَّ وَقَفُوا سَاعَهً عَلَیْهِ، وَاٰیَسُوا مِنَ النَّظَرِ إِلَیْهِ، وَتَرَکُوهُ رَهْناً بِـمٰا کَسَبَ وَطَلَبَ:

سپس از وسعت کاخش بیرون برده می‌شود به سوی تنگی قبـرش، و هنگامی که در گور قرار گرفت و خشت بر او نهاده شد، اعمالش او را در بر گرفتند، و خطاهایش بر او گرد آمدند، و به تنگ می‌آمد از آنچه می‌دید، پس از آن با دست‌هایشان بر او خاک ریختند، و بسیار گریستند بر او و گریه بلند کردند، بعد از آن ساعتی در کنار قبـر ایستادند، و از نگاه کردن به او نومید شدند، و او را رها کردند در گرو آنچه بدست آورده و جسته بود:

عَادَتْ إِلیٰ مَرْعَاهَا، وَنَسِیَتْ مٰا فیٖ أُخْتِهٰا دَهَاهَا، أَفَبِأَفْعَالِ الْاَنْعَامِ اقَتَدَیْنَا وَعَلیٰ عَادَتِهَا جَرَیْنَا؟! عُدْ إِلیٰ ذِکْرِ الْمَنْقُولِ إِلیٰ دَارِ الْبَلیٰ، وَاعْتَبِـرْ بِـمَوْضِعِهِ تَحْتَ الثَّـریٰ، الْمَدْفُوعِ إِلیٰ هَوْلِ مٰا تَرىٰ:

به چراگاه‌شان بازگشتند، و فراموش کردند آنچه را که بر سـر خواهرشان آمد، آیا از کارهای چهارپایان پیروی می‌کنیم و بر طبق عادتشان حرکت می‌نـماییم؟ بازگرد به شـرح حال آن نقل شده به سـرای فرسودگی، و عبـرت گیر از وضع وی در زیر خاک، آن رانده شده به سوی وحشت آنچه می‌بینی:

کَیْفَ أَمِنْتَ هٰذِہِ الْحَالَهَ، وَأَنْتَ صَائِرٌ إِلَیْهَا لاٰمَحَالَهَ؟! اَمْ کَیْفَ ضَیَّعْتَ حَیَاتَکَ، وَهِیَ مَطِیَّتُکَ إِلیٰ مَمٰاتِکَ؟ أَمْ کَیْفَ تَشْبَعُ مِنْ طَعَامِکَ وَأَنْتَ مُنْتَظِرٌ حِمَامَکَ؟! أَمْ کَیْفَ تَهْنَأُ بِالشَّهَوَاتِ، وَهِیَ مَطِیَّهُ الْآفَاتِ:

چگونه از این حالت ایمن گشته‌ای، در حالی که تو بدون شک به سوی آن می‌روی؟! یا چگونه از زندگی‌ات تباه نـمودی در حالی که آن، مرکب تو به سوی مرگ است؟! یا چگونه سیر می‌گردی از طعامت در حالی که تو منتظر مرگ خود هستی؟! و یا چگونه شهوت‌ها را گوارا می‌دانی، در حالی که آنها مرکب آفت‌ها هستند؟!

فَکَمْ تَرْقَعُ بِاٰخِرَتِکَ دُنْیَاکَ، وَتَرْکَبُ غَیَّکَ وَ هَوَاکَ! اَرٰاکَ ضَعِیفَ الْیَقِینِ، یٰا مُؤْثِرَ الدُّنْیَا عَلَی الدِّینِ، أَبِهٰذَا أَمَرَکَ الرَّحْمٰنُ؟ أَمْ عَلیٰ هٰذَا نَزَلَ الْقُرْآنُ؟ أَمٰا تَذْکُرُ مٰا أَمَامَکَ مِنْ شِدَّهِ الْحِسَابِ، وَشَـرِّ الْمَآبِ؟! أَمٰا تَذْکُرُ حَالَ مَنْ جَمَعَ وَثَـمَّرَ، وَرَفَعَ الْبِنٰاءَ وَزُخْرَفَ وَعَمَّرَ؟! أَمٰا صَارَ جَمْعُهُمْ بُوراً، وَمَسَاکِنُهُمْ قُبُوراً:

چه بسیار که با آخرتت، دنیایت را ترمیم می‌کنی، و بر تباهی و هوایت سوار شده‌ای؟! همانا تو را با یقینی ضعیف می‌بینم ای که دنیا را بر دین ترجیح داده‌ای، آیا خداوند رحمان تو را به این امر فرمان داده است؟ آیا قرآن بر این نازل شده است؟ آیا به یاد نـمی‌آوری که چه حساب سختی در پیش داری، و چه بد سـرنوشتی؟! آیا به یاد نـمی‌آوری حال آن را که جمع کرد و ثـمر به بار آورد و ساختمان به پا کرد و زینت داد و آباد کرد؟! آیا جمع‌شان به پراکندگی و مسکن‌هایشان به قبـرها تبدیل نگشت؟!