با وجود فاصلۀ میان کوفه تا کربلا چرا امام حسین (علیه‌السلام) که از مکه به سمت کوفه می‌رفتند، به کربلا رسیدند؟
واقعۀ کربلا و اتفاقاتی که برای امام حسین (علیه‌السلام) و خانواده‌اشان در محرم سال 61 هجری افتاد، به قدری بزرگ و دردناک است که قطعاً ما را به فکر فرو برده و ناخودآگاه در ذهنمان سؤالاتی دربارۀ چرایی این حرکت و فراز و نشیب‌هایش ایجاد می‌کند. علی‌الخصوص که امروزه در فضای مجازی شبهات بسیاری حقانیت این واقعۀ عظیم را نشانه رفته و سعی در خاموش کردن نور آن دارند. یکی از این شبهات این است که علت تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا چه بود؟ فاصلۀ بین کوفه تا کربلا چیزی حدود 85 کیلومتر است و از نظر جغرافیایی مکه در جنوب کوفه و کربلا در شمال غربی کوفه واقع شده؛ پس چگونه و چرا امام حسین (علیه‌السلام) قبل از کربلا به کوفه رسیده‌اند؟
در پاسخ به این سوال دلایل موثق تاریخی وجود دارد که با مراجعه به مقاتل به سادگی قابل دسترسی است و در این مقاله قصد داریم با استفاده از همین منابع تاریخی به این سؤال و شبهه پاسخ دهیم که دلایل تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا چه بوده است؟
اما برای درک بهتر بهتر است اشارۀ کوتاهی به اوضاع و شرایط سیاسی در سال پایان سال 60 و شروع سال 61 هجری بکنیم. پس از مرگ معاویه در پایان سال 60 هجری قمری، امام حسین (علیه‌السلام) با یزید که فردی فاسد و شراب‌خوار بوده و به ناحق حکومت را در دست گرفته بود، بیعت نکردند. طبیعی‌ست که بیعت نکردن امام با یزید پیامدهای سنگینی برای او که خود را خلیفه می‌دانست، به دنبال داشت و همین عدم بیعت امام باعث بیعت نکردن و بی‌اطمینانی سایر مردم نسبت به دستگاه بنی‌امیه می‌شد. فشارهای یزید برای گرفتن بیعت از امام تا حدی بالا رفت که مروان بن حکم والی مدینه علناً امام را تهدید به قتل کرد. تمام این امور مقدمه‌ای برای آغاز قیام و حرکت امام از مدینه به مکه و از آنجا به سمت کوفه شد. حرکتی که با تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا، اگرچه ظاهراً به مقصد خود نرسید، اما هدفی را که امام از این قیام در نظر داشتند، یعنی همان امر به معروف و نهی از منکر به سرانجام رساند.[1]
تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا چگونه رخ داد؟
امام حسین (علیه‌السلام) که در میان فشارهای حکومت فاسد و نامشروع بنی‌امیه برای گرفتن بیعت، دیگر در محل زندگی خود در مدینه امنیتی نداشتند و از طرفی هم نگران به هدر رفتن خون خود و شکسته شدن حرمت خانۀ خدا در مکه بودند، به دنبال دریافت هزاران نامه از مردم کوفه به سمت این شهر حرکت کردند.[2] در حالی‌که از پشت سر با تهدید عمروبن سعید بن عاص حاکم مکه و از روبه‌رو هم با کنترل و مراقبت شدید عناصر بنی امیه روبرو بودند.
اگرچه خبر به شهادت رسیدن هانی و مسلم فرستادۀ امام به کوفه و زمزمه‌هایی که از ترس و بیعت‌شکنی کوفیان به گوش می‌رسید، می‌توانست نشان دهندۀ اوضاع ناآرام کوفه باشد؛ اما امام که رسماً نامه‌ای از مردم کوفه برای عدم همراهی دریافت نکرده بودند، برای اتمام حجت با کوفیان به حرکت خود ادامه دادند. علاوه بر این با این‌که تعداد نامه‌های رسیده از کوفیان، بسیار زیاد بود اما از جمعیت کوفه کمتر بود و از ابتدا ایشان از این موضوع مطلع بودند، که تمام مردم کوفه خواهان حضور ایشان نیستند. پس کشته شدن مسلم و هانی می‌توانست توطئه‌ای از سمت ابن زیاد باشد، که حضور امام در کوفه حتماً آن را خنثی کرده و مردمی را که با مسلم بیعت کرده و خواستار حضور امام بودند، دوباره به گرد ایشان جمع می‌کرد. ورود امام حسین (علیه‌السلام) به کوفه می‌توانست شرایط را به کلی تغییر دهد. این ادعا را تاریخ هم به خوبی اثبات می‌کند؛ زیرا ابن زیاد برای ورود به کوفه از همین حیله استفاده کرد و از ورود امام به کوفه بسیار می‌ترسید، در نتیجه برای جلوگیری از رسیدن امام به کوفه حر بن یزید ریاحی را با هزار جنگجو به سمت مکه اعزام کرد و به او دستور داد که هر جا به امام می‌رسد، ایشان تحت الحفظ به کوفه و به کاخ او بیاورد.[3]
این حرکت عبیدالله می‌تواند، شروع کنندۀ ماجرا و پاسخی برای این سؤال باشد که علت تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا چه بود؟ امام حسین (علیه‌السلام) با شنیدن بیعت‌شکنی کوفیان و آگاه شدن از مأموریت حر، قصد بازگشت به سرزمین حجاز یا رفتن به یکی از مناطق مرزی دنیای اسلام را کرده[4] و به حر فرمودند: «اگر ما را نمی‌خواهید و حق ما را نمی‌شناسید، از همین‌جا باز‌می‌گردم.»
حر که با مخالفت امام مواجه شده بود، مانع از برگشت امام حسین (علیه‌السلام) به حجاز شده و از او خواست که راه دیگری به جز مدینه یا کوفه انتخاب کند. حر با این تغییر مسیر اجباری که برای امام و همراهانش ایجاد کرد، سرانجام امام را به سوی سرزمین قادسیه و کربلا روانه کرد. و به این ترتیب امام به جای کوفه سر از سرزمین پربلای نینوا درآوردند. مسیر حرکت امام پس از روبه‌رویی با حر این‌گونه بوده است:
- ذو حسم ( رویارویی کاروان امام با سپاه حربن یزید ریاحی، تغییر مسیر کاروان امام توسط حر و سپاهش)
- البیضه ( خطبۀ امام در جمع یاران خود و سپاه حر، اعلام ناآگاهی حر از بیعت کوفیان با امام)
- عذیب الهجانات ( دیدار با چند تن از اهل کوفه و تلاوت این آیه توسط امام:« از ميان مؤمنان مرداني هستند بر سر پيمان خود با خدا ايستادگي کرده و به عهد خويش وفا کردند و به شهادت رسيدند و برخي در انتظار شهادتند)
- قصر بین مقاتل ( دیدار امام با عُبَیدِاللَّهِ بنِ حُرِّ جُعفِی )
- کربلا ( ورود امام به کربلا در روز دوم محرم سال 61 هجری و ورود سپاه عمر سعد به کربلا در روز سوم محرم.)
کنترل شدید عبیدالله بن زیاد، نامه‌های رد و بدل شده میان حر و عبیدالله، ورود عمر سعد و سپاهیانش به کربلا و سپس پیامی که شمر از جانب عبیدالله‌بن زیاد به عمر سعد رساند، همگی بیانگر این موضوعند که امام چاره‌ای جز ورود به کربلا نداشتند، تمام راه‌های دیگر بر ایشان بسته بود و از تغییر مسیر از کوفه به کربلا ناچار بودند.
چرا کربلا و چرا به این سرعت؟
اقدامات شتابزده عبیدالله مانند نگه داشتن کاروان امام در یک منطقۀ غیر آباد برای کنترل شدید و جلوگیری از ملحق شدن مردم کوفه به ایشان، جلوگیری از حرکت امام در روز دوم محرم، بستن آب در روز هفتم، دستور حمله در روز نهم و کشتن امام در ماهی که حتی عرب جاهلی نیز در آن وارد جنگ نمی‌شد، همه حکایت از ترس عبیدالله از رسیدن امام به کوفه و ملحق شدن مردم به ایشان دارد.[5] به همین دلیل هم عمر بن سعد را به همراه چهار هزار نفر به کربلا فرستاد و مردم کوفه را با اعمال زور و ترس به جنگ با امام بسیج کرد و با سپاهی که مورخان آمار آن را بین سی تا سی و پنج هزار نفر ذکر کرده‌اند، به نبرد با عزیزترین یادگار به جا مانده از پیامبر خدا رفت[6] و در سرزمین کربلا حادثه‌ای را رقم زد که از شدت و سختی در تاریخ مثل و مانندی برای آن وجود ندارد.
ما در این مقاله اشارۀ کوتاهی به دلایل حرکت امام از مدینه به مکه و پس از آن به کوفه نمودیم. اتفاقاتی را که باعث این حرکت شدند، بررسی کردیم. از فشارهای متعدد بنی امیه برای گرفتن بیعت از امام تا تهدید ایشان به قتل، صحبت کردیم. گفتیم که فشارهای بی حد و اندازه و کنترل شدید عبیدالله بن زیاد دلیلی برای تغییر مسیر امام از کوفه به کربلا شد.
در پایان خوب است به این نکته توجه کنیم، که امام حسین (علیه‌السلام) و حرکت ایشان را نباید به عنوان یک قیام معمولی بررسی کنیم. این واقعه که از بزرگترین وقایع در تاریخ اسلام است، دلایلی معرفتی و انسانی داشته است و اگر با این دید به آن نگاه کنیم، متوجه خواهیم بود که جایی برای بیان چنین شبه‌هایی در بررسی آن وجود ندارد. این حرکت مربوط به فردی عادی که امکان خطا و اشتباه دارد، نیست. مربوط به امامی‌ست که مصون بودنشان از اشتباه از ویژگی‌های امامت ایشان است. پس برای کوچکترین تصمیم‌ها و انتخابهای‌شان دلیلی وجود دارد. دلایلی که درک آنها تنها با فهم این نکته امکان پذیر است که حرکت امام حسین حرکتی در جهت استقرار تمدن اسلامی بر کل جهان بوده و با این‌که نتایج کوتاه مدت بسیار مهمی بر جا گذاشته، اما بزرگترین نتیجۀ آن نقش این قیام در پازل نهایی ظهور است.
[1]قیام عاشورا از دیدگاه شهید مطهری
[2]امام حسین علیه‌السلام و چرایی انتخاب کوفه
[4]. تاریخ طبری، جلد 5، صفحۀ 389
[5] امام حسین علیه‌السلام و چرایی انتخاب کوفه .
[6]. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 98