توصیف بهشت برای کسی که آن را درک نکرده چگونه ممکن است؟
بهشت یکی از مواردی است که سؤال‌ها و ابهام‌های زیادی دربارۀ آن و به ویژه نعمت‌هایش وجود دارد، چون هیچ‌کدام از ما بهشت را ندیده‌ایم و تجربه‌ای در استفاده از نعمت‌هایش نداریم. سؤال این است که آیا اصلاً توصیف کردن بهشت امکان‌پذیر است؟
همیشه در مورد چیزهای ناشناخته ابهام‌هایی وجود دارد و معمولاً شبهه‌ها هم بیشتر دربارۀ مسائلی است که با چشم و گوش خود ندیده و نشنیده‌ایم. در چنین مواردی بهترین راه معرفی ناشناخته‌ها و توصیف چیزهای جدید برای دیگران استفاده از دانسته‌های قبلی آنان است.
به احتمال زیاد اسم «شتر گاو پلنگ» را همۀ ما شنیده‌ایم. در افسانه‌های قدیمی و حتی گاهی در همین دوره هم برای توصیف زرافه از این اسم استفاده می‌شده است. زرافه گردن و پاهایی شبیه شتر، سر، شاخ و سمی شبیه گاو و رنگ پوستی شبیه پلنگ دارد. بهترین راه معرفی این حیوان به مردم قدیم استفاده از اسم «شتر گاو پلنگ» به جای اسم زرافه بود، چون آن‌ها با این سه حیوان از قبل آشنایی داشتند.
حالا فرض کنیم قرار است عالم دنیا را برای جنین توصیف کنیم. چقدر احتمال دارد جنینی که دوران زندگی چندین ماهۀ خود را در فضایی تنگ و تاریک به نام رحم مادر می‌گذراند، توصیف نعمت‌های دنیا را درک کند؟ مثلاً چطور باید غذاهای دنیا را به جنین معرفی کنیم، جنینی که خون تنها خوراک او در رحم مادر است؟
ما انسان‌ها در رحم دنیا زندگی می‌کنیم، پس به احتمال زیاد این سؤال‌ها، محدودیت‌ها و شبهه‌ها در توصیف مرحلۀ بعدی زندگی ما هم وجود دارد. یکی از شبهه‌هایی که در مورد بهشت وجود دارد این است که چرا توصیف آن با نعمت‌های مادی انجام می‌شود؟ اگر قرار است در آخرت و بهشت هم دوباره به همین نعمت‌ها برسیم چرا دیگر برای رفتن به آنجا تلاش کنیم؟ همین الان در دنیا مکان‌هایی وجود دارد، که با ویژگی‌هایی که در توصیف بهشت استفاده می‌شود؛ یکسان هستند، برای ساکنان چنین مکان‌هایی رفتن به بهشت چه لذتی دارد؟ آیا این موارد جزو محدودیت‌هایی است که ما در توصیف آخرت و بهشت با آن مواجه هستیم؟
در این درس سعی می‌کنیم با بررسی ویژگی‌ها و تفاوت‌های دنیا و آخرت بهترین روش توصیف عالم آخرت و بهشت برای کسی که آن را درک نکرده و همچنین پاسخی برای شبهه‌ها در زمینۀ بهشت و نعمت‌های آن را پیدا کنیم.
ارتباط تفاوت‌های دنیا و آخرت و توصیف بهشت
بر اساس قانون نسبت، نسبت دنیا به آخرت در عظمت و بزرگی مثل نسبت رحم مادر به دنیا است. یک جنین به هیچ‌وجه نمی‌تواند درک درستی از دنیا داشته باشد، چون دنیا بی‌نهایت بزرگتر از رحم مادر است. برای جنین تصور حضور در چنین دنیای پیچیده‌ای غیر قابل‌باور است. تا جنین پا به دنیا نگذارد نمی‌تواند بزرگی، تفاوت و جنس نعمت‌های دنیا را درک کند. همان‌قدر که درک بزرگی دنیا و تنوع نعمت‌های آن برای جنین درون رحم مادر سخت است درک آخرت، تکامل، پیچیدگی و تنوع نعمت‌های آن هم برای ما که جنینی در رحم دنیا هستیم دشوار است. ما هم تا وارد عالم آخرت و بهشت نشویم، نمی‌توانیم عظمت پاداش و نعمت‌های بهشتی را درک کنیم.
دنیا و آخرت با هم تفاوت‌های زیادی دارند. عالم دنیا و کمالات آن در برابر بزرگی آخرت بسیار کوچک و در حکم اسباب‌بازی[1] کودکان است. در مقابل، به عالم آخرت مُلک کبیر[2] می‌گویند. خداوند در معرفی بهشت می‌فرماید پهنای آن به وسعت آسمان‌ها و زمین است.[3] آیا تصور چنین عالم و بهشت وسیعی برای ما در فضای محدود دنیا ساده و امکان‌پذیر است؟ اصلاً ساده نیست، ولی ممکن است.
اگر ما با چیزی از قبل آشنا باشیم، خیلی راحت می‌توانیم توصیف آن در ابعاد بزرگتر را درک کنیم. خداوند در وصف بهشت به نعمت‌هایی اشاره می‌کند؛ که نمونه‌های مادی کوچک‌تر آن را در دنیا دیده یا داشته‌ایم. البته به نعمت‌های معنوی و روحانی مثل قرب الهی، تسبیح، معرفت، محشور شدن با افراد مقرب و رضوان الهی هم به صورت خلاصه اشاره می‌کند.
شاید به این دلیل نعمت‌های مادی بیشتر مورد توجه و سؤال ما انسان‌ها قرار می‌گیرند، که معمولاً در بیشتر موارد ما به چیزهایی توجه می‌کنیم، که آن‌ها را می‌شناسیم و با ما سنخیت دارند؛ البته این حرف به معنی این نیست که ما با نعمت‌های روحانی سنخیت نداریم. در همین دنیا هم وجود ما ترکیبی از نفس و جسم است، ولی مادیات و نعمت‌هایی که به چشم می‌بینیم، برای ما ملموس‌تر و قابل درک‌تر هستند.
دلیل توصیف بهشت با نعمت‌های مادی
«از نظر قرآن مجید معاد هم جنبۀ جسمانى دارد و هم جنبۀ روحانى، چرا که انسان در آن صحنه با جسم و روح حاضر مى‌شود و طبعاً باید در هر دو جنبه غرق مواهب و برکات الهى گردد.»[4] شبهه و ابهام معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که یا نسبت به حقیقت ماجرایی آگاهی نداریم یا چشم خود را به صورت خواسته یا ناخواسته روی واقعیت و حقیقت بسته‌ایم. برای جواب دادن به هر شبهه‌ای باید به ریشۀ آن توجه کنیم. در شبهه‌هایی که دربارۀ بهشت وجود دارد؛ مهم‌ترین مسئله صحبت از بُعد مادی نعمت‌های بهشتی است. برای رفع این شبهه‌ها اول باید بدانیم؛ چرا در توصیف بهشت از این نوع نعمت‌ها استفاده می‌شود؟
فرض کنیم به کودکی وعده می‌دهیم به ازای انجام کارهای خوب او را به همسری فردی مناسب در بیاوریم. واکنش کودک دربارۀ این پیشنهاد و توصیف این پاداش چه خواهد بود؟ به احتمال زیاد تمایل چندانی نشان نمی‌دهد، چون اصلاً درکی از این نعمت ندارد. در چنین مواردی باید چیزی را به عنوان پاداش به او پیشنهاد دهیم که هم نسبت به آن درک داشته و در استفاده از آن به بلوغ لازم رسیده باشد و هم از قبل درباره‌اش پیش‌زمینۀ ذهنی داشته باشد.
در مورد توصیف بهشت و نعمت‌های آن هم این قاعده برقرار است. بر اساس ساختار ریاضی خلقت و همچنین قاعدۀ نسبت، تفاوت‌های زیادی بین اندازه‌ها در دنیا و آخرت وجود دارد. بزرگی همه چیز در عالم آخرت میلیاردها برابر اندازۀ آن در دنیاست. میزان درک ما از نعمت‌های بهشت هم چنین است و اگر از حقیقت نعمت‌های بهشتی برای ما گفته شود، نمی‌توانیم آن‌ها را درک کنیم؛ بنابراین خداوند در توصیف بهشت از مواردی استفاده می‌کند، که برای ذهن ما آشنا هستند و در دنیا با آن‌ها مواجه بوده‌ایم.
توصیف بهشت برای کسی که در عالم دنیا زندگی می‌کند، باید با استفاده از ویژگی‌های مادی انجام شود. مفاهیم در برزخ و آخرت میلیاردها برابر نسبت به مفهوم مشابه در دنیا بزرگتر و شگفت انگیزترند؛ بنابراین توصیف بهشت با بیان مواردی مثل درخت، صدای جویبار، نهر عسل و بوی مُشک فقط مفاهیمی برای نزدیکی ذهن دنیایی ما انسان‌ها به حقیقت هستند.
بهشت به اندازه‌ای بزرگ است که برای توصیف آن فقط می‌توان به مثال‌هایی محدود و مادی برای روشن شدن ذهن اشاره کرد. خداوند هم در شروع بعضی از آیه‌ها دربارۀ بهشت و نعمت‌های بهشتی از واژۀ «مَثَلُ الْجَنَّهِ» استفاده می‌کند.[5] این مثال‌ها تنها سایه‌ای از حقیقت بهشت و نعمت‌های آن هستند.
شبهۀ نهر عسل
یکی از شبهه‌هایی که دربارۀ بهشت مطرح می‌شود، ابهام دربارۀ نهر عسل است، عده‌ای که به خیال خود با ارائۀ دلایل علمی به دنبال انکار بهشت و نعمت‌هایش هستند، می‌گویند عسل به دلیل داشتن گران‌روی و غلظت بالا برای جاری شدن نیاز به سطح شیب‌دار و دمای بالا دارد، یعنی برای استفاده از نهر عسل در بهشت باید هم کوه‌نوردی کنیم و هم تحمل دمای بالا را داشته باشیم. با این توصیف، بهشت خودش نوعی جهنم است!
ابتدا به موضوع وجود انواع نهر در بهشت و دلیل اشاره به آن‌ها می‌پردازیم. خداوند در قرآن از چهار نهر بهشتی نام می‌برد که هرکدام دارای ویژگی‌های خاصی هستند[6]:
- نهر آب که مزه و رنگش عوض نشده و بدبو نمی‌شود.
- نهر شیر که مزه‌اش تغییر نمی‌کند.
- نهر شراب که نوشیدن آن مایۀ لذت است.
- نهر عسل که خالص و مصفاست.
«برای هر چیزی کمالی است. کمال آب بو نداشتن، کمال شیر تغییر نکردن مزۀ آن، کمال نوشیدنی‌ها لذیذ بودن و کمال عسل، خالص بودن آن است.»[7] با بررسی ویژگی‌های آب، شیر، شراب و همچنین انواع عسل در دنیا می‌بینیم، که آب ممکن است در شرایطی بدبو شود، شیر بعد از مدتی فاسد و ترش می‌شود، شراب‌های دنیایی سردرد، مستی و خماری به دنبال دارند و عسل‌های دنیا هم خالص نیستند. این نوع توصیف بهشت برای آن است که از یک طرف ما با نعمت‌هایی مثل آب، شیر، شراب و عسل آشنا هستیم پس می‌توانیم با کمک آن‌ها تصوری از بهشت در ذهن خود بسازیم. از طرف دیگر با توجه به ویژگی‌های بی‌نقص و ماندگاری که برای این نعمت‌ها در بهشت بیان شده، متوجه تفاوت آن‌ها با نعمت‌های نا‌کامل و فانی دنیایی می‌شویم. شراب‌های بهشتی با شراب‌های دنیایی بسیار متفاوت هستند. استفاده از شراب دنیایی مستی، خماری و زوال عقل به دنبال دارد، اما شراب بهشتی مایۀ هوشیاری، نشاط و لذت معنوی است.
در مورد شبهۀ مطرح شده باید بگوییم در آیه‌های بسیاری به این نکته اشاره شده که در بهشت سختی و آزاری برای اهل آن وجود ندارد. افرادی که بحث گران‌روی عسل و لزوم وجود دمای بالا برای جاری شدن عسل را مطرح می‌کنند با کمی دقت در آیه‌های قرآن می‌توانند، جواب این شبهه را پیدا کنند. برای نمونه خداوند در سورۀ طه در توصیف بهشت می‌فرماید: «وَ أَنَّکَ لَا تَظْمَأُ فِیهَا وَ لَا تَضْحَىٰ؛ و نه در آن تشنه شوی و نه دچار آفتاب‌زدگی گردی.» (سوره طه، آیه 119) همین یک آیه برای رد یکی از پایه‌های شبهه یعنی وجود دمای بالا در بهشت کافی است.
در مورد نهرهای بهشتی تفسیر و تأویل‌های مختلفی وجود دارد. برخی تعبیرهای عرفانی، نهرهای بهشتی را چشمه‌های علم و معرفت می‌دانند، که در قلب افراد مؤمن جاری است؛ همان‌طور که جوی آب زمین خشک را زنده می‌کند، این نهرها هم مایۀ زنده شدن قلب و سرزمین وجود مؤمنان است. برخی افراد هم در تأویل وجود این نهرها می‌گویند، آثار کارهای نیک و صالح انسان تا قیامت و عالم آخرت جریان دارد و تجلی آن، نهرهای جاری در بهشت است؛ شاید یکی از دلایل اشاره به عسل هم این باشد که برای ما بالاترین مثال شیرینی در دنیاست. این اشاره به نوعی کنایه از شیرینی نعمت‌هایی است که در بهشت برای اهل آن فراهم می‌شود.
در این درس به دنبال جواب این سؤال بودیم که آیا توصیف بهشت برای کسی که آن را ندیده ممکن است و چه محدودیت‌هایی دارد؟ به این نکته اشاره کردیم که در بیشتر مواقع ابهام و سؤال دربارۀ مسائلی پیش می‌آید که آن‌ها را ندیده یا نشنیده‌ایم. در این موارد استفاده از دانسته‌ها و داشته‌های قبلی بهترین راه برای معرفی و توصیف مورد جدید است.
در ادامه به شباهت دنیا و رحم مادر اشاره کردیم. همان‌طور که جنین نمی‌تواند درک درستی از نعمت‌های دنیا داشته باشد ما هم برای درک عالم آخرت و نعمت‌هایش دچار سختی هستیم. عظمت و بزرگی آخرت و نعمت‌هایش قابل مقایسه با امکانات دنیا نیست. این میزان تفاوت باعث می‌شود فقط بتوانیم توصیف‌های محدودی از عالم آخرت داشته باشیم. یکی از مهم‌ترین دلایل توصیف آخرت و بهشت با نعمت‌های مادی هم همین سختی درک عظمت نعمت‌های بهشتی است. تنها راه توصیف بهشت برای کسی که آن را ندیده و نشنیده استفاده از دیده‌ها و شنیده‌‌های او یعنی نعمت‌های مادی است. البته این صرفاً به معنی مادی بودن بهشت نیست. در بهشت نعمت‌های معنوی هم وجود دارد، ولی ما قدرت درک آن‌ها را نداریم. معرفی نعمت‌های بهشتی به صورت مادی برای روشن شدن ذهن محدود ماست.
اگر شما هم نکته‌ای دربارۀ محدودیت‌های توصیف عالم آخرت و بهشت می‌دانید خوشحال می‌شویم با ما در میان بگذارید.
[1] سوره انعام، آیه 32
[2] سوره انسان، آیه 20
[3] سوره آل عمران، آیه 133
[4] مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج 6، ص 175
[5] سوره رعد، آیه 35 و سوره محمد، آیه 15
[6] سوره محمد، آیه 15
[7] قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 9، ص 76
