تظاهر به دینداری یعنی چه و تفاوت تظاهر به دینداری با دینداری اصیل چیست؟
در سال های اخیر، موضوع ظاهرگرایی و تظاهر به دینداری، به یکی از چالش های مهم در عرصه دینداری و اخلاق اجتماعی تبدیل شده است. بسیاری از افراد، به دلایل گوناگون، سعی در نمایش رفتارهای مذهبی دارند که الزاماً ریشه در باورهای قلبی و ارزش های درونی آن ها ندارد. در چنین شرایطی، تمایز میان دینداری اصیل و تظاهر به دینداری، اهمیتی دوچندان می یابد. در این راستا، این پرسش ها مطرح می شود که آیا کسانی که همواره در صف اول نماز جماعت بوده و یا در مراسم مذهبی نقش فعال دارند، الزاماً افراد دینداری هستند یا ممکن است درگیر ظاهرگرایی دینی شده باشند؟ آیا صرف پایبندی به انجام مناسک دینی، بدون توجه به نیت و باطن عمل، ما را از خطر تظاهر مصون می دارد یا خیر؟
تظاهر به دینداری، عبارت است از نشان دادن و ابراز رفتارهای مذهبی، بدون هماهنگی با باورهای درونی، که در پی آن نوعی دوگانگی شخصیتی و رفتاری به وجود می آید. این دوگانگی می تواند ناشی از عوامل مختلفی همچون فشارهای اجتماعی، تمایلات فردی برای کسب اعتبار و جایگاه اجتماعی، یا ضعف در شناخت مفاهیم عمیق دینی باشد. پیامد این رویکرد، کاهش اعتماد عمومی به دین و نهادهای مذهبی و آسیب به سلامت روانی و معنوی افراد است.
درمقابل، دینداری اصیل مبتنی بر ایمان قلبی، نیت پاک و پایبندی اخلاقی به دستورات الهی است و انسان را به سوی خودسازی، مسئولیت پذیری و خدمت صادقانه به خلق سوق می دهد. در این نوع دینداری، کسب رضایت خداوند هدف اصلی بوده و به جلب تحسین دیگران محدود نمی شود؛ به عبارت دیگر، دینداری اصیل فرآیندی درونی و شخصی است که تأثیرات آن در رفتار و کردار فرد نمود پیدا می کند.
در این درس می کوشیم ابعاد و نشانه های تظاهر به دینداری را واکاوی کرده و تفاوت آن را با دینداری اصیل از حیث علت ها، پیامدها و نشانه ها دقیق تر بررسی کنیم.
تعریف مفهومی کنش فاسقانه یا همان تظاهر به دینداری
کنش فاسقانه، که در متون دینی و اخلاقی غالباً با مفهوم تظاهر به دینداری بیان می شود، به رفتارهایی اطلاق می گردد که علی رغم شباهت ظاهری به دینداری و انجام مناسک عبادی، در عمق و باطن فاقد جوهره و حقیقت ایمان، اخلاص و حب الهی هستند. در چنین شرایطی، فرد ممکن است ساختار مناسک و آیین های دینی را انجام داده و ظاهر یک انسان دیندار را به نمایش بگذارد؛ اما انگیزه و نیت اصلی اش نه طلب رضایت خداوند و رشد معنوی، بلکه دلایلی دنیوی همچون کسب اعتبار اجتماعی، ارتقای جایگاه فردی، دوری از سرزنش اطرافیان یا تاثیرگذاری بر نگاه دیگران باشد.
در چنین حالتی، ظواهر دینی عملاً به ابزاری برای تحقق اهدافی غیر از رشد انسانی در مسیر هدف خلقت تبدیل می شوند، به گونه ای که نماز، روزه، حضور در مراسم مذهبی و حتی دفاع از ارزش های اخلاقی، دیگر مبتنی بر باور و نیت الهی نیستند؛ بلکه در خدمت اهدافی قرار می گیرند که ریشه در جلب توجه و تایید دیگران یا کسب جایگاه اجتماعی دارند. اینجاست که دوگانگی میان ظاهر و باطن شکل می گیرد؛ فرد در جمع، چهره ای دیندار و حتی گاه متعصب از خود نشان می دهد، اما در خلوت، با خداوند و اولیای الهی پیوندی اصیل برقرار نکرده یا آن را در اولویت زندگی خود قرار نداده است.
آنچه کنش فاسقانه را از دینداری اصیل متمایز می سازد، نوع انگیزش درونی و جهت گیری محبت فرد در انجام اعمال دینی است. در دینداری اصیل، انگیزه فرد در انجام تمامی اعمال و مناسک دینی، کسب رضایت الهی، عشق به خدا و اولیای الهی و پیمودن مسیر جهاد در راه حق و حقیقت است؛ اما در کنش فاسقانه، این انگیزه های عالی جای خود را به امور دنیوی، عطش دیده شدن و جلب تایید اجتماعی می دهد. در این حالت حتی اگر ظاهر دینداری حفظ شود و فرد مکررا در جمع های مذهبی حضور پیدا کند، رفتارش فاقد ارزش واقعی نزد خداوند بوده و در برخی موارد مصداق فسق عملی محسوب می شود.
بنابراین باید تأکید کرد که تظاهر به دینداری صرفاً به معنای انجام تصنعی و سطحی اعمال مذهبی نیست؛ بلکه فرایندی روانی-تربیتی عمیق است که طی آن، ظاهر از باطن فاصله گرفته و انگیزه های معنوی تدریجاً رنگ می بازند. تداوم این وضعیت ممکن است به بروز دوگانگی شخصیتی، سستی ایمان و حتی انحراف از مسیر دین منجر شود؛ امری که هم تربیت دینی فرد و هم سلامت معنوی و اخلاقی جامعه را در معرض آسیب جدی قرار می دهد.
از این منظر، بازشناسی دقیق نشانه ها، فرآیندها و انگیزه های تظاهر به دینداری و تمایز آن از دینداری اصیل، یکی از مهم ترین دغدغه های حوزه تربیت دینی، روانشناسی اخلاق و معرفت شناسی عملی است؛ زیرا تنها با عبور از لایه های سطحی و کشف انگیزه های حقیقی، می توان به فهم و ترویج دینداری اصیل دست یافته و از آسیب های دین گریزی و ریاکاری اجتماعی پیشگیری کرد.
شاخص ها و نشانه های تظاهر به دینداری
همان گونه که بیان شد، تظاهر به دینداری مبتنی بر جدایی ظاهر از باطن است. در این بخش، به شاخص ها و آثار روان شناختی و اجتماعی این پدیده می پردازیم. مهم ترین نشانه های این پدیده را می توان در رفتارهایی مانند انجام مناسک عبادی به قصد جلب توجه و کسب تأیید اجتماعی، محدود ساختن عبادات به حرکات و الفاظ تکراری و فاقد معنا، غفلت از محبت الهی و ارزش های اصیل اسلامی در تصمیم گیری های اساسی زندگی و همچنین شکل گیری نوعی دوگانگی میان شخصیت آشکار و پنهان فرد مشاهده کرد. در تمام این نمونه ها، عنصر محوری و مشترک، همان ظاهرسازی و ترجیح ظاهر بر باطن است.
در چنین حالتی، تظاهر به دینداری سبب می شود که شخص اعمالی مانند نماز، روزه، زیارت و حتی مناسک حج را نه برای تقرب به خداوند، بلکه به انگیزه جلب نظر مردم، کسب منزلت یا پرهیز از انتقادات جامعه انجام دهد؛ اگرچه این رفتارها ممکن است در نگاه بیرونی با دینداری اصیل اشتباه گرفته شوند، اما فاقد پیوند آگاهانه و عمیق با ایمان قلبی و محبت الهی هستند؛ به بیان دیگر، ظاهر دینی در این حالت، پوششی بر ضعف یا فقدان ایمان حقیقی است.
برخلاف دینداری اصیل که در آن، ارزش های الهی، محبت به خداوند و گرایش به حق طلبی مبنای تصمیم گیری و اولویت بندی ها است، در تظاهر به دینداری ملاک داوری و انتخاب، غالباً خواسته های شخصی، منفعت طلبی زودگذر و منافع اجتماعی است. ظاهر دینی گرچه ممکن است حفظ شود، اما در عمل، اولویت های اساسی فرد به سوی لذت جویی، شهرت طلبی و طلب رفاه مادی میل می کند. این امر نشان دهنده نوعی گسست ساختاری میان ساحت ظاهری و باطنی دین داری است که نتیجه آن، دوگانگی شخصیت و تعمیق فاصله میان نیت و عمل خواهد بود.
در این درس، تفاوت بنیادین میان تظاهر به دینداری و دینداری اصیل را با رویکردی تحلیلی و با تأکید بر نقش نیت و باطن در دینداری بررسی کردیم. تظاهر به دینداری را نوعی نمایش رفتارهای مذهبی بدون پیوند واقعی با ایمان قلبی دانستیم که ریشه در انگیزه های دنیوی، فشار اجتماعی یا فقدان درک عمیق از دین دارد. این پدیده، افزون بر تهدید سلامت روان و معنویت فرد، زمینه ساز تضعیف اعتماد عمومی به دین نیز می شود.
درمقابل، دینداری اصیل بر پایه ایمان، اخلاص و تعهد اخلاقی به ارزش های الهی استوار بوده و فرد را به خودسازی و خدمت اجتماعی سوق می دهد. همان گونه که تبیین شد، تمایز اصلی این دو رویکرد را می توان در نوع انگیزه، مقصد و هدف نهایی آن ها دانست.
با درک عمیق این تمایز و حرکت به سوی اصالت در دینداری، می توان نه تنها به ارتقای معنویت فردی و سلامت روانی دست یافت، بلکه گام مؤثری در تقویت اعتماد اجتماعی به ارزش های دینی و کاهش آسیب های ناشی از ظاهرگرایی برداشت. بنابراین، اهتمام جدی به ترویج دینداری اصیل و آسیب شناسی تظاهر به دینداری، ضرورتی اساسی پیش روی جامعه دینی است.
