بسته بودن درهای جهنم
«مگر نمی‌گویند که در ماه رمضان درهای جهنم بسته است و شیاطین در غُل و زنجیرند؟ پس چرا گاهی با اینکه روزه‌داریم، مرتکب گناه می‌شویم؟ اگر پای وسوسۀ شیطان در میان نیست، پس ریشۀ این گناهان به کجا برمی‌گردد؟»
اگر چنین سؤالاتی برای شما هم پیش آمده و مایلید پاسخ آنها را بدانید، تا انتها ما را همراهی کنید. در این نوشتار ابتدا به معرفی ساختار نفس انسان به‌عنوان محل برگزاری ضیافت رمضان می‌پردازیم و سپس توضیح می‌دهیم که بسته بودن درهای جهنم در این ماه به چه معناست و چه ارتباطی بین بهشت و جهنم با قوای نفس ما وجود دارد.
محل برگزاری ضیافت رمضان
خانۀ به هم ریخته و مهمان سرزده. اتفاقی که کابوس مشترک اکثر خانواده‌هاست. برای اکثر ما بدترین اتفاق این است که در محلی شلخته و نامرتب از مهمان پذیرایی کنیم. اصولاً پاکی و طهارت مکان میهمانی، از مهم‌ترین نکاتی است که قبل از برگزاری هر ضیافتی مورد توجه قرار می‌گیرد. در مورد ضیافت رمضان هم همین‌طور است با این تفاوت که محل برگزاری این میهمانی مکانی خارجی نیست، بلکه قلب ما مکان این میهمانی است و این ضیافت در «نَفْس» ما برگزار می‌شود. بنابراین طهارت نفس به‌عنوان محل برگزاری این جشن بزرگ، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.
ورودی‌های نفس
نفس ما از پنج قوۀ اصلی تشکیل شده: حس، خیال، وهم، عقل و بخش انسانی.
«حواس پنج‌گانه» ما همان بخش حسی نفس ما هستند. ورودی‌های حواس پنج‌گانه اولین خوراک‌های نفس ما را تشکیل می‌دهند. بعد از شکل گرفتن شناخت حسی، تصویری از محسوسات در ذهن ما باقی می‌ماند که به آن «صورت خیالی» می‌گوییم. درکِ صورت‌های خیالی، آرشیو و نگهداری از آنها کار «قوۀ خیال» است.
علاوه بر این بعضی مفاهیم مانند عشق از جنس ماده نیستند و صورت و شکل خاصی ندارند، بنابراین حواس پنج‌گانه از درک آنها عاجزند. درک این مفاهیم انتزاعی وظیفۀ «قوۀ عقل» و «قوۀ واهمه» است، با این تفاوت که عقل معانی کلی را درک می‌کند و واهمه معانی جزئی را. مثلاً درک مفهوم عشق به طور کلی کار عقل است اما عشق شما به مادرتان، یک مفهوم جزئی است و درک آن توسط قوۀ واهمه صورت می‌گیرد.
کنترل ورودی‌های نفس
طهارت نفس یعنی پاک نگه داشتن تمامی این قوا. در این بین نقش قوای حسی از بقیه بیشتر و مهم‌تر است، زیرا این حواس پنج‌گانه هستند که خوراک قوۀ خیال و وهم را فراهم می‌کنند و اگر آلوده شوند خیال و وهم نیز آلوده خواهند شد. در بین قوای حسی نیز اهمیت قوۀ بینایی و شنوائی از بقیه بالاتر است، زیرا بیشتر ورودی‌های نفس ما از طریق این دو قوه وارد می‌شوند. شاید تجربه کرده باشید، وقتی که صحنۀ گناه‌آلودی را می‌بینید اثر آن تا مدت‌ها در خیال شما باقی می‌ماند و به این راحتی‌ها دست از سرتان برنمی‌دارد، یا وقتی که اجازه می‌دهید پشت سر دیگران با شما صحبت کنند، قوۀ واهمۀ شما به چیزهایی که شنیده‌اید پر و بال می‌دهد و کم‌کم احساس تنفر و انزجار نسبت به آن شخص را در درون شما برمی‌انگیزد.
جهنم، ظهور نفس ماست
عده‌ای از مردم فکر می‌کنند، بهشت و جهنم مکان‌هایی دور از دسترس و خارجی هستند، که ما با آنها فاصلۀ زمانی و مکانی داریم و همان‌طور که به خانۀ همسایه یا پارک سر کوچه می‌رویم، پس از مرگ، وارد بهشت یا جهنم می‌شویم. درحالی‌که چنین تصوری کاملاً اشتباه است.
بهشت و جهنم هر دو در درون خود ما و از ظهورات نفس ما هستند. در واقع این درون خود انسان است که در قیامت در قالب بهشت یا جهنم ظهور پیدا می‌کند. ما انسان‌ها مثل یک مجسمه‌ساز، دائماً در حال شکل دادن به نفس خود هستیم و اینکه در نهایت در این نفس بهشت را ساخته باشیم یا جهنم را، بستگی به خوراک‌ها و ورودی‌هایی دارد که از طریق حواس پنج‌گانه در اختیار نفسمان قرار می‌دهیم.
هفت در جهنم و هشت در بهشت
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در خطبۀ شعبانیه که در آخرین جمعۀ ماه شعبان ایراد کردند، فرمودند: «ای مردم! درهای بهشت در ماه رمضان گشوده است، از خدا بخواهید که [این درها را] به روی شما نبندد؛ و درهای جهنم بسته است، از خدا بخواهید که آنها را به روی شما باز نکند و شیاطین دربند هستند، از خدا بخواهید که آنها را بر شما مسلّط نسازد». هم‌چنین در روایتی از ایشان نقل شده است که: «بهشت هشت در و جهنم هفت در دارد».[[1]]
حال برگردیم به سؤالی که در ابتدا مطرح کردیم: منظور از بسته بودن درهای جهنم چیست؟ آیا این فرمودۀ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به این معناست که کسی در ماه رمضان گناه نمی‌کند؟
خواجه نصیرالدین طوسی (رحمه‌الله‌علیه) در رابطه با این موضوع تعبیر لطیفی دارد. ایشان می‌فرماید هفت در جهنم همان حواس پنج‌گانه به اضافۀ قوه خیال و قوۀ واهمه است. [[2]] زیرا شیطان از طریق یکی از همین قوا وارد نفس می‌شود و انسان را وسوسه می‌کند. بنابراین بسته بودن هفت در جهنم در ماه رمضان به این معنا نیست که کسی توانایی انجام گناه ندارد، بلکه معنایش این است که اگر کسی واقعاً روزه‌دار باشد و بر قوای نفس خود تسلط کامل داشته باشد، شیطان برای ورود به نفس او دستگیره‌ای ندارد؛ در نتیجه درهای جهنم خود‌به‌خود به روی این شخص بسته می‌شود. در واقع هر گناهی که ما می‌شناسیم، یا دارای منشأ وهمی و خیالی است، یا توسط یکی از حواس پنج‌گانه صورت می‌گیرد و از این هفت در خارج نیست.
از طرف دیگر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرماید درهای بهشت در این ماه باز است. خواجه نصیرالدین طوسی (رحمه‌الله‌علیه) درهای بهشت را همان هفت دری می‌داند که دربارۀ جهنم گفتیم به اضافۀ قوه «عقل». در واقع حواس پنج‌گانه و قوای وهم و خیال، هم می‌توانند وسیلۀ ورود به جهنم باشند و هم وسیلۀ ورود به بهشت. بستگی دارد به اینکه ما چه خوراکی در اختیار آنها قرار می‌دهیم. اما قوۀ عقل فقط وسیلۀ ورود به بهشت است، زیرا عقل رسول باطنی وجود ماست و اشتباه نمی‌کند، مگر آن‌که آلودگی‌های قوۀ خیال و واهمه بر روی آن تأثیر بگذارد که در آن‌صورت دیگر اسمش عقل نخواهد بود. بنابراین اینکه می‌گویند خواب روزه‌دار عبادت و سکوتش تسبیح است، شامل همۀ روزه‌داران نمی‌شود، فقط شامل کسانی می‌شود که همۀ قوای نفسشان را از حرام پاک کرده و تمام قلبشان را متوجه خداوند کرده باشند.
به عنوان نکتۀ پایانی لازم است اضافه کنیم که ضیافت رمضان بهترین فرصت برای رشد نفس است. هیچ بلایى بالاتر از این نیست که نفس انسان پوچ و بیمحتوا باقی بماند. البته این گفته ابداً به این معنا نیست که باید دانشمند باشیم، یا مثلاً کتاب‌های زیادی خوانده و اشعار زیادی را از حفظ باشیم، بلکه به این معناست که باید دارایی‌هایی را کسب کنیم که به درد حیات جاودانۀ ما در بهشت بخورد. فقط کسی که چنین دیدگاهی داشته باشد، ارزش واقعی ماه رمضان را درک می‌کند.
در پایان از شما دعوت می‌کنیم چنان‌چه تجربۀ مفیدی دربارۀ روش کنترل قوای نفس دارید، در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
پی‌نوشت:
[1] بحارالانوار، جلد 79، صفحه 114
[2] آغاز و انجام، جلد۱، صفحه 57
