علت تفاوت عملکرد امام حسین و امام حسین (علیهماالسلام) در شیوۀ امامت چیست؟
یکی از ابهاماتی که با مرور رخدادهای تاریخ اسلام مطرح می‌شود، تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در نحوۀ مواجهه با حکومت اموی است. امام حسن (علیه‌السلام) با معاویه صلح می‌کنند و امام حسین (علیه‌السلام) در مقابل یزید دست به قیام می‌زنند؛ در‌حالی‌که معاویه و پسرش یزید هر دو از حاکمان اموی هستند و از لحاظ ماهیت تفکر و عمل تفاوتی با هم ندارند؛ همچنین این مسئله مطرح می‌شود، که اگر امام حسین (علیه‌السلام) مانند امام حسن (علیه‌السلام) روش صلح و سازش را پیش می‌گرفتند، آن فجایع دردناک در کربلا رخ نمی‌داد.
بدون تردید تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در نحوۀ عملکرد ریشه در شرایط و مقتضیات زمان دارد. در این مقاله به این شبهه و پرسش‌های وابسته به آن از طریق بررسی منابع معتبر تاریخی پاسخ می‌دهیم و به ذکر چهار دلیل عمدۀ تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در شیوۀ برخورد با امویان می‌پردازیم.
بررسی مهم‌ترین دلایل عملکرد متفاوت امام حسین و امام حسین (علیهماالسلام)
آشوب‌هایی که معاویه از آغاز خلافت امام حسن (علیه‌السلام) به راه می‌انداخت، افزایش تعداد و قوای هواداران معاویه، تضعیف حکومت امام حسن (علیه‌السلام) به علت فقدان حامیانی صادق و خطراتی که در نتیجۀ خیانت سرداران امام بارها جان ایشان را تهدید می‌کرد، راهی جز صلح برای امام حسن (علیه‌السلام) باقی نگذاشته بود. نکتۀ قابل توجه این است که حتی پس از انعقاد صلح‌نامه هرگز حرفی از بیعت امام حسن (علیه‌السلام) با معاویه مطرح نشد، اما امام حسین (علیه‌السلام) در معرض فشار و تهدید مداوم دستگاه حاکم برای تن دادن به بیعت قرار داشتند. این مسأله بزرگترین و مهم‌ترین دلیل تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در برابر دستگاه اموی بود.
علاوه بر این از آغاز خلافت امام حسن (علیه‌السلام) شهر کوفه دستخوش تفرقۀ شدید بود و هم‌زمان حیله‌گری‌ها و آشوب‌های معاویه هم به این چند دستگی دامن می‌زد. معاویه که حدود بیست سال بر مسند خلافت نشسته بود، با ایجاد جو خفقان شدید و دستور صریح به لعن حضرت علی (علیه‌السلام) زجرهای فراوانی بر مردم به‌ویژه ساکنان شهر کوفه وارد آورد، تا‌حدی‌که جان کوفیان در امان نبود؛ چون بیشتر کوفیان در جنگ صفین در سپاه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) جنگیده بودند، یا از یاران ایشان به حساب می‌آمدند.[۱]
بیست سال حکومت پر از جور و ستم معاویه عرصه را بر مردم تنگ کرد و کوفه را به شهری آماده برای قیام علیه خاندان اموی تبدیل نمود. ارسال هجده هزار نامه از سمت کوفیان و لبیک حاجیانی که در موسم حج به محضر امام در مکه شرفیاب می‌شدند، گواه این ماجراست.
تا اینجای مقاله دلایل تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) در شیوۀ رفتار با امویان را بررسی کردیم در ادامه این دلایل را فهرست وار بیان خواهیم کرد.
دلایل تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در صلح و قیام
- تفاوت رویکرد حکومت اموی با امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام)
در زمان امام حسن (علیه‌السلام) حرفی از بیعت نبود و صلح‌نامه میان ایشان و معاویه بدون ذکر بیعت منعقد شد؛ ولی در زمان امام حسین (علیه‌السلام) حکومت اموی ایشان را برای بیعت گرفتن تحت فشار قرار داده بود. اگر امام با یزید بیعت می‌کردند، در حقیقت او و عملکردش را تأیید می‌کردند.
- تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) در نقش اجتماعی ایشان نسبت به حکومت اموی
امام حسن (علیه‌السلام) پس از شهادت حضرت علی (علیه‌السلام) در مسند خلافت جامعۀ مسلمین قرار داشتند؛ در‌حالی‌که امام حسین (علیه‌السلام) در جایگاه یک معترض نسبت به دستگاه حکومت اموی بودند. قاعدتاً تبعات تصمیم این دو امام بزرگوار با توجه به تفاوت در جایگاه اجتماعی‌شان بسیار متفاوت بود.
- تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) در پشتیبانی نظامی مردم
کوفه در زمان امام حسن (علیه‌السلام) شهری مملو از اختلاف عقاید و چند دستگی بود و هیچ‌گونه اتحادی جهت ایجاد سپاه برای پشتیبانی از قیام این امام بزرگوار نداشت؛ اما در زمان امام حسین (علیه‌السلام) وضعیت شهرکوفه کاملاً متفاوت بود. کوفه شهری آماده بود که بارها با جدیت از همراهی با امام حسین (علیه‌السلام) برای قیام علیه یزید دم زده بود.
- تفاوت وضعیت جامعه در زمان امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام)
هرچند معاویه بنای عمل به دستورات اسلام را نداشت، ولی تا حدودی ظواهر را حفظ می‌کرد، اما در زمان خلافت یزید وضعیت کاملاً متفاوت بود، فساد یزید آن هم به عنوان کسی که فرمانروایی حکومت اسلامی را به عهده داشت، عیان و در برابر همگان انجام می‌شد.
آیا مقایسه صلح امام حسن (علیه‌السلام) با قیام امام حسین (علیه‌السلام) درست است؟
افرادی که صلح امام حسن (علیه‌السلام) و قیام امام حسین (علیه‌السلام) را کنار هم قرار می‌دهند و آن را به‌عنوان یک شبهه مطرح می‌کنند، در‌واقع در حال مقایسۀ موضع‌گیری این دو امام بزرگوار در مقابل حکومت وقت هستند. در توضیح این شبهه باید گفت اصولاً مقایسۀ دو اتفاق یا وضعیت در صورتی صحیح است، که کلیۀ زمینه‌ها و ابعاد جانبی دو طرف مقایسه با هم برابر و یکسان باشند تا بتوان به نتیجۀ معقولی از این قیاس دست یافت.
مطابق دلایلی که به آن‌ها اشاره شد، شرایط جامعۀ اسلامی در زمان امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) به‌ویژه از لحاظ اجتماعی، سیاسی، حکومتی و شخصیت‌هایی که رو‌در‌روی ایشان قرار گرفته بودند، یکسان نبود؛ بنابراین مقایسۀ عملکرد حسنین (علیهماالسلام) و طرح این شبهه که چرا امام حسین (علیه‌السلام) مانند برادرشان در مقابل حکومت اموی صلح نکردند، از اساس اشتباه است.
توجه به این نکته هم ضروری است که هر کدام از معصومین (علیهم‌السلام) بر اساس خصوصیات منحصر به عصر خود نوع جهادشان را انتخاب می‌کردند؛ پس نوع قیام هر یک از ایشان هم متناسب با شرایط و احوالات عصر خود بود.
مقابلۀ امام حسن (علیه‌السلام) هرچند به ظاهر صلح با معاویه بود؛ اما در حقیقت مهلت دادن به جامعه بود تا به درک جهاد در برابر ظلم و مقاومت و ایستادگی در کنار امام زمان خود تا پای جان برسند؛ ادامۀ این مسیر پر‌فراز‌و‌نشیب مبارزه با طاغوت بر عهدۀ امام حسین (علیه‌السلام) قرار گرفت و ایشان با قیام خود اسلام را از نابودی حتمی نجات دادند. با این توصیف هم صلح امام حسن (علیه‌السلام) و هم قیام خونین امام حسین (علیه‌السلام) هر دو جهاد در مقابل طاغوت هستند و اساساً چیزی به نام تفاوت امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) در جهاد وجود ندارد؛ مسیر یکی است و تنها صورت‌های آن متفاوت است.
خسارت واقعی چیست؟
بیان شبهاتی از این قبیل که اگر امام حسین (علیه‌السلام) در مدینه می‌ماندند قیامی رخ نمی‌داد و خسارت کمتری بر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) وارد می‌شد، نشان‌دهندۀ عدم شناخت فرد از خسارت واقعی است. اگر قیام عاشورا رخ نمی‌داد، بزرگترین خسارت‌ها بر اسلام و تشیع وارد می‌شد؛ چون از اسلام کالبدی در حال احتضار باقی مانده بود که آن هم توسط بنی‌امیه به تاراج می‌رفت. این مرگ تدریجی نیازمند انقلابی عظیم بود، تا مسلمانان و حتی شیعیان دل‌مرده از خواب بیدار شوند. قیام امام حسین (علیه‌السلام) همان نیشتری بود که به تن مسموم اسلام وارد شد و سموم و آفات را از دین خارج کرد. با این قیام حقی که از غدیر برای منتخبین خداوند به عنوان خلیفۀ مسلمانان امضا شده بود، به همگان یادآوری شد و نقاب از چهرۀ حقیقی و حیوانی بنی‌امیه برداشته شد.
آنچه در این مقاله گفتیم؛ نتیجۀ بررسی و مطالعۀ منابع تاریخی معتبر مرتبط با موضوع بود. درصورتی‌که به مطالب مفید و کامل‌تری در این موضوع دسترسی دارید، حتماً در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
[۱] مرتضی مطهری، صلح امام حسن (علیه السلام)، صص۶۰-۵۹