منظور از عنصر وجودی چیست؛ آیا روح هم مثل جسم دارای عنصر وجودی است؟

بررسی مفهوم عناصرالابرار و عنصر وجودی نیکوکاران در زیارت جامعه کبیره

• عنصر وجودی انسان چیست؟
• آیا این واژه صرفاً در رابطه با بعد جسمانی مطرح است؟

عنصر به معنی اصل، گوهر اولیه و مایۀ سازندۀ هر چیزی است. حکما و فلاسفۀ قدیم بر این باور بودند که در کرۀ زمین فقط چهار عنصر وجود دارد که عبارتند از: آب، باد، خاک و آتش. به عقیدۀ آن ها بدن انسان ها نیز از همین چهار عنصر ساخته شده و بسته به اینکه کدام عنصر در بدن فرد غلبه داشته باشد، ویژگی های شخصیتی و اخلاقی  افراد متفاوت است؛ بعضی ها خونسردند، بعضی ها خونگرم  و پرهیجانند و …

امروزه می دانیم که هرکدام از این ارکان که قدما نام آن ها را عنصر گذاشته بودند، خودشان از مواد بسیار ریزتری تشکیل شده اند. بنابراین، دیگر با چهار عنصر در طبیعت روبه رو نیستیم، بلکه تاکنون بالای 100 عنصر شناسایی شده اند که تعدادی از آن ها مثل آهن، روی، منیزیم و … در بدن انسان نیز وجود دارند. البته قصد ما در اینجا مطرح کردن مباحث علمی دربارۀ عناصر موجود در طبیعت نیست؛ این موضوع را به این دلیل مطرح کردیم که به مقولۀ «عنصر وجودی» بپردازیم. همه می دانیم که بعد جسمانی یا بدن ما از عناصر مختلفی تشکیل شده است؛ عناصری که کمبود یا ازدیاد آنها در بدن عملکرد بدن را تحت تاثیر قرار میدهد. اما شاید تابه حال از این زاویه به روح یا بعد معنوی وجودمان نگاه نکرده باشیم.

• آیا روح ما هم مانند جسم مان دارای عنصر وجودی است؟
• اگر پاسخ مثبت است، این عنصر از چه جنسی و دربردارندۀ چه چیزی است؟

در ادامه به پاسخ این سؤالات می پردازیم.

تفاوت ابرار و نیکوکاران با سایر انسان ها

زیارت جامعه کبیره از جمله زیارت نامه های معروفی است که توسط امام هادی (علیه السلام) تنظیم شده است. این زیارت نامه به دلیل آنکه از زبان یک متخصص معصوم بیرون آمده، دارای مضامین عمیق معرفتی است و بسیاری از فرمول ها و قواعد انسان شناسی الهی را می توان از محتوای آن استخراج کرد. یکی از این قواعد نیز مقولۀ عنصر وجودی است. در قسمتی از زیارت جامعه کبیره، خطاب به اهل بیت (علیهم السلام) آمده است: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّهِ … وَ عَناصِرَ الْأَبْرارِ؛ سلام بر شما ای اهل بیت نبوت … که عناصر وجودی نیکان هستید». در این عبارت، اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان عنصر وجودی خوبان و نیکان معرفی شده اند. اما این موضوع به چه معناست و چه رابطه ای بین اهل بیت و نیکان عالم وجود دارد؟

ابرار و نیکان عالم در بُعد روحی و معنوی دارای صفات نیک و خُلق های پسندیده ای هستند که شاکلۀ وجودی و شخصیتی آن ها را تشکیل می دهد؛ صفاتی مثل رحمانیت و مهربانی، شادی و آرامش، عشق ‍    ورزی خالصانه به دیگران، سخاوت و دست ودلبازی، عیب پوشی و ستاریت، رازداری و امانت داری، عذرپذیری و بخشش و خلاصه انواع و اقسام فضیلت ها و زیبایی های اخلاقی و شخصیتی. ریشه و منشأ این صفات خوب تنها به یک عامل برمی گردد و آن عناصر وجودی نهفته در روح این افراد است.

انسان های صالح در بعد جسمی تفاوتی با سایر افراد ندارند؛ آنچه آن ها را از دیگران متمایز می کند، برتری های روحی آن هاست که این برتری ها نیز از عناصر وجودی و گوهرهای درونی آن ها نشأت می گیرد. این گوهرها شامل «الله، اهل بیت (علیهم السلام) و جهاد در راه خدا» است؛ یعنی همان معیاری که انسان های مؤمن و فاسق را از هم جدا می کند و پیش تر درباره اش صحبت کردیم.

انسان های پاک و صالح همگی حکم طلا را دارند؛ اما عیار این طلا در افراد مختلف متفاوت است. بعضی ها طلای 18 عیارند؛ طلا هستند، اما درصد خلوص شان پایین است. بعضی ها طلای 22 عیارند و درصد خلوص شان بالاتر از قبلی هاست. بعضی ها هم طلای ناب و 24 عیارند، یعنی صددرصد طلای خالصند و ذره ای ناخالصی در وجود آن ها نیست. این ها کسانی هستند که تمام وجودشان از عشق به الله، عشق به اهل بیت (علیهم السلام) و عشق به جهاد در راه خدا پر شده و هیچ روزنه ای برای ورود ناخالصی ها و آلودگی ها در قلب شان باقی نمانده است.

همه ما حامل عنصر وجودی اهل بیت (علیهم السلام) هستیم

معصومین (علیهم السلام) اصل، ریشه و خانوادۀ آسمانی ما هستند. روح ما از جنس معصومین است و تک تک آن ها مانند یک عنصر وجودی در درون ما حضور دارند. همۀ ما یک محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)، یک علی، یک فاطمه، یک حسن و یک حسین (علیهم السلام) در درون خود داریم. همۀ ما به صورت بالقوه از عناصر وجودی چهارده معصوم در روح خود برخورداریم. تفاوت صرفاً در شدت و ضعف این عناصر است که این شدت و ضعف هم از ناحیۀ اهل بیت نیست، بلکه کاملاً به عملکرد خودمان برمی گردد.

رابطۀ روحی ما با اهل بیت (علیهم السلام) مثل رابطۀ جسم با عناصر غذایی است. همانطور که می دانیم، جسم ما از عناصر مختلفی تشکیل شده است و میزان سلامتی هرکدام از ما به کافی بودن این عناصر در بدن بستگی دارد. زمانی که ما از تغذیۀ مناسب غفلت می ورزیم و شکم خود را از انواع مواد بی خاصیت یا مضر انباشته می کنیم، بدن ما با کمبود مواد ریزمغذی مواجه می شود و این کمبود سلامتی ما را به خطر می اندازد. در بعد روحانی هم وضعیت به همین ترتیب است. آنچه باعث حفظ تعادل، شادی و آرامش ما در مراحل مختلف زندگی می شود، میزان عشقی است که به الله، اهل بیت (علیهم السلام) و جهاد در راه خدا داریم. این سه عنصر، عناصری هستند که نقش اصلی را در سلامت روحی و معنوی ما بازی می کنند.

خداوند کمال مطلق و منشأ تمام خوبی ها و زیبایی هاست. اهل بیت (علیهم السلام) جلوه های تام خدا و بزرگ ترین راهنمایان بشر به سوی هدف خلقت  هستند. جهاد نیز همچون بال و پری است که ما را از حیات حیوانی و زمینی منقطع کرده و به سوی آسمان و ملکوت پرواز می دهد. هرچقدر این سه عنصر وجودی در روح ما پررنگ تر و غلیظ تر باشند، میزان سلامت روحی ما بیشتر است و هرچقدر از آن ها بیشتر فاصله بگیریم، احتمال ابتلای ما به انواع بیماری های روحی و آلودگی های اخلاقی افزایش پیدا می کند.

به عنوان جمع بندی لازم است اشاره کنیم که میزان حضور خدا و اهل بیت در وجود ما، کاملاً به میزان پذیرش ما بستگی دارد. هرچقدر که ما مقاومت مان در برابر ایشان را کمتر کرده و ارادۀ خود را در ارادۀ ایشان حل کنیم، زودتر و بیشتر به آن ها نزدیک می شویم و هرچقدر که در این راه پوست کلفتی و سماجت به خرج دهیم، بهرۀ ما از این گوهرهای وجودی کمتر خواهد بود.

حکایت ما انسان ها در برابر ارادۀ خدا و اهل بیت، حکایت چوب تر و چوب خشک در برابر آتش است. چوب خشک هیچ مقاومتی در برابر سوختن ندارد و به محض تماس با آتش گُر می گیرد و شعله ور می شود؛ اما چوبِ تر به دلیل مقاومت درونی ناشی از رطوبت، مدت ها باید حرارت ببیند تا بلکه اندکی از مقاومتش شکسته شود.