شناخت و بررسی چهار حالت نفس در مسیر کمال؛ راهنمای حرکت به سوی ابدیت

راهنمای جامع انتخاب مسیر درست در حرکت به سوی ابدیت؛ چگونه به سوی ابدیت حرکت کنیم؟

ما انسان ها در سفری پیوسته به سوی کمال هستیم. اما سؤال اینجاست که چگونه می توانیم در این سفر روحانی گام برداریم و از چالش های آن به سلامت عبور کنیم؟

برای گام برداشتن در این مسیر ابتدا باید خود را بشناسیم. شناخت نقاط قوت و ضعف، آرزوها، ترس ها، اهداف و امیال به ما کمک می کند تا برنامه ای دقیق برای رشد معنوی خود تنظیم کنیم. نوع مسیری که در این راه انتخاب می کنیم تعیین کنندۀ نتیجۀ نهایی است. کسی که نفس و مراتب آن را به خوبی می شناسد، در انتخاب ها، ارتباط ها، رفتارها و افکار خود دقت می کند؛ چون می داند همۀ این عوامل در کیفیت و سرعت رشد و کمال او تأثیر مستقیم دارند.

همان طور که برای یک سفر زمینی شناسایی ویژگی های مسیر، مقصد و موانع ضروری است، در حرکت به سوی ابدیت و در مسیر رشد معنوی هم باید موانع و عوامل تسریع کننده را بشناسیم؛ اگر بدون آگاهی و آمادگی قدم در این راه بگذاریم ممکن است با موانعی روبه رو شویم که ما را متوقف یا حتی مجبور به عقب گرد کنند. برای رسیدن به سعادت و خوشبختی جاودانه باید با پیروی از آموزه های قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) در این راه گام برداریم.

حرکت به سوی ابدیت در واقع گام نهادن در مسیر رشد معنوی است. شناخت عواملی که سرعت این حرکت را کم یا زیاد می کنند، به معنای آگاهی از موانع و عوامل رشد معنوی است.

در ادبیات دینی چهار حالت برای نفس تعریف شده که هرکدام نتیجه ای خاص به دنبال دارند: لعن، غبن، سرعت و سبقت. این حالات نشان دهندۀ وضعیت روحی و معنوی ما هستند.

برای رسیدن به هدف خلقت باید عواملی را که موجب سرعت، سبقت، توقف و عقب گرد می شوند، شناسایی کنیم و با عمل به برخی و پرهیز از بعضی دیگر، بهترین و سریع ترین نوع حرکت را در پیش بگیریم. در این درس پس از بررسی مفاهیم لعن، غبن، سرعت و سبقت، به برخی موانع و عوامل افزایش سرعت رشد معنوی اشاره می کنیم.

مفاهیم کلیدی در سفر به سوی کمال

نفس ما تنها بخش از وجود ماست که به سمت بی نهایت در حرکت است. نفس نیروی محرکه ای است که می تواند ما را به سوی کمال یا تباهی هدایت کند. شناخت حالات مختلف نفس به ما کمک می کند تا مسیر حرکت خود به سوی ابدیت را تنظیم کرده و از هرگونه انحراف احتمالی جلوگیری کنیم. چهار حالت اصلی نفس عبارتند از: لعن، غبن، سرعت و سبقت! این مفاهیم در تعیین سرنوشت معنوی ما بسیار مهم هستند. در ادامه این مفاهیم را با جزئیات بیشتری بررسی می کنیم.

بررسی حالت لعن و مفهوم ملعون در حالات نفس

ملعون به معنای رانده  شده از رحمت الهی و دور افتاده از مسیر حق است. این حالت زمانی رخ می دهد که به جای حرکت به سوی کمال، عقب گرد کرده و در مسیر نابودی و تباهی گام برداریم؛ در واقع ملعون کسی است که امروزش از دیروزش بدتر باشد و حرکتی رو به زوال داشته باشد.[1] چگونه تشخیص دهیم که در حال دور شدن از رحمت خدا و هدف خلقت خود هستیم؟ ویژگی های اخلاقی معیاری مناسب برای تشخیص جایگاه ما در مسیر رشد معنوی هستند.

گناهان، عدم توجه به رشد معنوی و ویژگی های ناپسند اخلاقی مانند تکبر، خود بزرگ بینی و حسد علائم  هشدار دهنده ای هستند که نشان می دهند در حال انحراف از مسیر حق هستیم. هرچه این صفات عمیق تر باشند، میزان انحراف بیشتر خواهد بود. حتی کوچک ترین نشانه های غرور هم می تواند ما را از رحمت الهی دور کند. بر اساس کلام امیر المؤمنین (علیه السلام) حتی فخرفروشی با بند کفش هم باعث محرومیت از بهشت می شود.[2] پرهیز از خودنمایی، فروتنی، تواضع و دوری از رقابت های دنیایی از جمله مواردی هستند که ما را از خطر رانده شدن از رحمت الهی حفظ می کنند.

هرگاه در مسیر حرکت به سوی ابدیت احساس کردیم در حال عقب گرد هستیم، باید با توبه و اصلاح رفتارها مانع این حالت شویم و به سرعت خود را به مسیر اصلی بازگردیم.

بررسی مفهوم مغبون شدن و فریب خوردن

مغبون به معنای فریب خورده و زیان دیده است. این حالت زمانی رخ می دهد که در زندگی خود پیشرفتی نداشته باشیم و دو روزمان با هم برابر باشد.[3] از جمله مهمترین دلایل مغبون شدن می توان به غفلت از فرصت های زندگی، تنبلی، عدم تلاش برای کسب کمال، ترس از تغییر و رضایت دادن به وضع موجود اشاره کرد. برای عبور از این مانع باید نسبت به مقولۀ کمال در همۀ ابعاد، به ویژه بعد انسانی و فوق  عقلی، آگاهی و معرفت کسب کنیم؛ اگر کمالات وجودی خود را بشناسیم، وقتمان را صرف رسیدن به کمالات پایینی و محدود نمی کنیم؛ بلکه به قلۀ کمالات، یعنی کمالات فوق عقلی، می اندیشیم و برای رسیدن به آن ها تلاش می کنیم. برای پیشگیری از مغبون شدن باید برنامه ریزی دقیق، اهداف مشخص و تلاشی دائم برای رسیدن به این اهداف داشته باشیم؛ چون بی عملی مانع از رسیدن به هدف نهایی می شود.

بررسی مفهوم سرعت در حالات نفس

در چارچوب مفاهیم عرفانی و دینی، سرعت به معنای شتاب در انجام کارهای نیک و دوری از گناهان است. این مفهوم در قرآن کریم بسیار مورد تأکید قرار گرفته است.[4] مهمترین مسأله در این سفر، انتخاب مسیر درست است؛ چون فقط سرعت داشتن در طی مسیر ما را به مقصد می رساند. تقوا و اخلاق از مهمترین عواملی است که در جهت یابی صحیح به ما کمک می کنند.

برای رسیدن به کمال باید با سرعت به سوی مغفرت الهی حرکت کنیم و از هرگونه سستی و تنبلی پرهیز کنیم. یاد مرگ، استفادۀ بهینه از فرصت های زندگی و پرهیز از وابستگی به دنیا از جمله مواردی هستند که در افزایش سرعت رشد و تعالی نقش دارند.

بررسی مفهوم سبقت در حرکت به سمت آخرت

سبقت به معنای پیشی  گرفتن در انجام کارهای نیک و کسب معرفت و فضائل اخلاقی است. سبقت در مسیر کمال، نه از سر ریاکاری و خودنمایی، بلکه با نیت خالصانه و برای تقرب به خداوند حاصل می شود. این مفهوم تنها رقابتی است که در اسلام مورد تشویق و تأکید قرار گرفته است.[5]

سبقت فقط زمانی ارزش دارد که در مسیر کمال و تقرب به خداوند باشد. هرگونه رقابت دنیوی و تلاش برای برتری جویی در این زمینه ناپسند و نکوهیده است. رقابت های دنیوی مثل رقابت در کسب ثروت، قدرت و شهرت نه تنها ارزشی ندارند، بلکه ما را از هدف اصلی خلقت دور می کنند؛ چون این رقابت ها معمولاً با حسادت، کینه و دشمنی همراه هستند و باعث ایجاد تفرقه و اختلاف می شوند.

برای کسب سبقت در سلوک معنوی باید همواره در حال یادگیری و رشد باشیم. خدمت به خلق و عمل صالح هم ابزارهای دیگری برای رسیدن به این مرحله از کمال هستند. حسادت، غرور و کینه از مهمترین موانع برای سبقت گرفتن هستند.

H2 راهکارهای عملی برای رسیدن به کمال

رسیدن به کمال هدفی بلندمدت و نیازمند تلاش و کوشش مداوم است. راهکارهای مختلفی برای افزایش سرعت و سبقت و پرهیز از عقب ماندگی و توقف در حرکت به سوی ابدیت وجود دارد. رعایت تقوا و اخلاق الهی دو عامل بسیار مهم در جهت دهی به حالات نفس ما هستند.

برخی از مهمترین مواردی که در رشد و تعالی نقشی مهم ایفا می کنند عبارتند از: خودشناسی، تهذیب نفس، تقویت ارتباط با خداوند، کمک به دیگران، بهره وری از فرصت ها، تفکر و تعقل!

شناخت نقاط قوت و ضعف خود و تلاش برای اصلاح نفس، اولین و مؤثرترین گام ها در مسیر کمال و حرکت به سوی ابدیت است. شناخت نفس به ما کمک می کند نقاط ضعف را اصلاح کرده و نقاط قوت را تقویت کنیم؛ نتیجۀ چنین اقدامی افزایش سرعت در حرکت به سوی ابدیت است. مبارزه با صفات ناپسند، دوری از گناه و تقویت ویژگی های نیک هم از دیگر ضروریاتی است که باعث می شود، مسیر درست را انتخاب کرده و با سرعت در آن قدم بگذاریم.

بالاترین هدفی که در مسیر حرکت به سوی ابدیت تعیین شده، شبیه شدن به خداوند است. بهترین ابزار برای رسیدن به این هدف برقراری ارتباط هرچه بیشتر با خداوند است. نماز، دعا، تلاوت قرآن و توسل به اهل بیت (علیهم السلام) از راه های مهم ارتباط با خداوند و دریافت هدایت اوست. این ابزارها به ما در راه رسیدن به هدف خلقت کمک کرده و باعث افزایش سرعت و سبقت و دور شدن از عقب گرد و توقف می شوند.

تلاش برای رفع نیازهای جامعه و کمک به دیگران از مهمترین راه های تجلی صفات الهی در وجودمان و نزدیکی به خداوند است. کسی که بتواند وجودش را آیینۀ صفات الهی کند، به راحتی و با سرعت مسیر رسیدن به کمال را پشت سر می گذارد.

استفادۀ بهینه از عمر و فرصت ها عامل دیگری است که در مسیر رشد معنوی به ما کمک می کند در جهت درست قرار بگیریم و با سرعت مناسب حرکت کنیم. عمر سرمایه ای ارزشمند برای رسیدن به کمال است. اگر قدر این سرمایه را بدانیم، از هر فرصتی برای یادگیری، رشد و پیشرفت معنوی استفاده می کنیم.

تفکر و تعقل در نشانه های خلقت هم از دیگر ابزارهای مهم در تنظیم جهت و سرعت حرکت به سوی ابدیت هستند. با تفکر در آیات الهی می توانیم به درک بهتری از هدف زندگی برسیم. عقل، به ما در تشخیص حق از باطل هدایت می کند و راه را برای رسیدن به کمال هموار می سازد. مطالعه و کسب معرفت، از راه های مهم تقویت تفکر و تعقل است.

موانع و چالش های مسیر کمال

حرکت به سوی ابدیت و مسیر رشد معنوی هموار و بدون مانع نیست. موانع و چالش های زیادی در این راه وجود دارند که باید با آگاهی و تلاش آن ها را از سر راه برداریم. شناخت موانع کمک می کند خود را خطر جاماندن و توقف دور کرده و با سرعت و سبقت در مسیر حرکت کنیم. عواملی مانند غفلت، وسوسه های شیطان، تکبر، اهمیت به ظواهر زندگی و دور شدن از معنویت از مهمترین موانع رشد و کمال هستند.

غفلت را مانع رشد و حرکت سریع در مسیر کمال می دانیم؛ چون دنیا پر از فریب و اغواگری است. غرق شدن در امور دنیوی موجب انحراف ما از هدف اصلی زندگی می شود؛ اگر هدف اصلی زندگی را گم کنیم، درگیر مسائلی می شویم که ما را از حرکت در مسیر درست بازداشته و حتی گاهی موجب عقب گردمان می شوند.

در این درس به این نکته اشاره کردیم که حرکت به سوی ابدیت سفری طولانی، پویا و پر از فراز و نشیب است. این سفر، مسابقه ای برای رسیدن به قرب الهی و کسب رضایت اوست و تنها مسابقه ای است که ارزش سبقت گرفتن دارد!

سفر به سوی هدف خلقت نیازمند خودآگاهی، تلاش مداوم و مقاومت در برابر موانع است. با شناخت حالات نفس و درک مفاهیمی چون لعن، غبن، سرعت و سبقت، می توانیم گامی مؤثر در مسیر رشد و تعالی خود برداریم و به کمال نهایی و رضایت الهی دست یابیم. این سفر پایانی ندارد و ما باید تا آخرین لحظۀ عمر در این مسیر فعال و پویا باشیم.

شکست ها نباید باعث نا امیدی و مانع حرکت رو به جلوی ما شوند. شناخت نفس شاه کلیدی  است که باعث می شود به خوبی از موانعی که موجب توقف و عقب گرد در مسیر رشد معنوی می شوند، عبور کنیم.

[1] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم): «مَنْ کَانَ غَدُهُ شَرّاً مِنْ یَوْمِهِ فَهُو مَلْعُونٌ.» (ورّام‌بن‌ابی‌فراس، مجوعه ورّام (تنبیه الخواطر و نزهه النواظر)، ج 2، ص 29

[2] امیرالمؤمنین (علیه‌السلام): «إنَّ الرَّجُلَ لَیُعجِبُهُ مِن شِراکِ نَعلِهِ أن یَکونَ أجوَدَ مِن شِراکِ صاحِبِهِ فَیَدخُلُ فی قَولِه: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا …»؛ السید‌بن‌طاووس‌، سعد‌السعود للنفوس، ج 1، ص ۸۸

[3] امام صادق (علیه‌السلام): «مَنِ اِسْتَوَی یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ»؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 11، ص 376

[4] وَ سَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ؛ سوره آل‌عمران، آیه 133

[5] سَابِقُوا إِلَىٰ مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ…؛ سوره حدید، آیه 21