بررسی حدیث هرکس امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است
یکی از معروف ترین روایت ها در میان شیعه و سنی روایتی از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) معروف به حدیث «من مات» یا حدیث «مرگ جاهلیت» است. امام صادق (علیه السلام) در روایتی به نقل از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: هرکس بمیرد و امام خود را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است . بر اساس این روایت عدم شناخت امام منجر به مرگ جاهلیت می شود. جاهلیت یکی از واژه هایی است که بسیاری از ما را به یاد دورۀ زمانی پیش از ظهور اسلام می اندازد؛ ولی
l آیا این واژه فقط مربوط به سبک زندگی اعراب بادیه نشین است و در دنیای امروز اثری از آن نیست؟
l منظور از امام در این روایت چه کسی است؟
l مفهوم معرفت و شناخت امام چیست؟
l مرگ جاهلیت به چه معنا است؟
با توجه به اینکه روایات و احادیث اسلامی معارفی فطری بوده و در نتیجۀ مخاطب آنها مردم همۀ زمان ها هستند؛ پس می توان نتیجه گرفت که هر دوره و زمانه ای امام مخصوص به خود را دارد و وظیفۀ ما این است که امام دورۀ خود را بشناسیم.
نکتۀ بعد این است که بدانیم منظور از شناخت امام چیست؟ آیا همین اندازه که اسم، مشخصات ظاهری و خانوادگی امام خود را بدانیم یعنی به شناخت رسیده ایم یا معرفت چیزی فراتر از این موارد است؟
برای دور ماندن از خطر در هر زمینه ای باید عوامل خطرآفرین را بشناسیم و خود را از معرض آن ها دور نگه داریم؛ دربارۀ مرگ جاهلیت هم این مورد صادق است، باید عوامل خطرناکی را که منجر به مرگ جاهلیت می شوند بشناسیم و از آن ها دوری کنیم. لازمۀ چنین امری این است که مفهوم جاهلیت را به خوبی درک کنیم.
با وجود اینکه بسیاری از مردم، جاهلیت را به عنوان دورانی تاریخی و مربوط به هزار و اندی سال قبل می دانند، امروزه با اصطلاحاتی مانند «جاهلیت مدرن» و «جاهلیت مقدس» رو به رو هستیم که هرکدام اشاره به مجموعه رفتارها و سبک خاصی دارد. آیا این اصطلاح ها به جوامع و جغرافیای خاصی اشاره دارند؟ سبک رفتاری مردم تحت حاکمیت چنین جاهلیت هایی چگونه است؟
در این مقاله می خواهیم جواب سؤال های زیر را پیدا کنیم:
l جاهلیت چیست و سبک زندگی جاهلانه چگونه است؟
l مصداق امام در زمانۀ ما چه کسی است؟
l شناخت حقیقی و کسب معرفت نسبت به امام عصر ما به چه معنا است؟
l چگونه می توان از مرگ جاهلیت دور شد؟
بررسی مفهوم جاهلیت و انواع آن
برخی افراد جاهلیت را دورۀ زمانی خاصی پیش از ظهور اسلام می دانند که در آن مردم از تمدن و علم دور بودند و رسم های ناپسندی مثل زنده به گور کردن دختران، جنگ و خون ریزی بر سر چهارپایان، شراب خواری، قماربازی و رباخواری در جامعه رایج بود؛ اما آیا واقعاً جاهلیت محدود به آن زمان و این نوع رفتارها بود؟ آیا در حال حاضر رفتارها و رسوم اشتباه، حتی با ظاهری دیگر، در دنیا وجود ندارد؟
«جاهلیت یعنی جوامع انسانی تحت تأثیر تمایلات شهوی و غضبی عمدتاً فرمانروایان خود به شکلی دربیاید که فضائل در آن گم بشود و رذائل حاکم بشود.
این جاهلیتی است که امروز وجود دارد؛ جاهلیت مدرن! فرق این جاهلیت با جاهلیت صدر اول – جاهلیت اولی به تعبیر قرآن – این است که امروز جاهلیت مسلح و مجهز است به سلاح علم، به سلاح دانش؛ یعنی علم که مایۀ رستگاری انسان باید باشد، وسیله ای شده است برای تیره روزی انسان، برای بدبختی جوامع بشری.»[1]
واقعیت این است که جاهلیت از نظر زمانی، هم در گذشته و هم در عصر حاضر وجود داشته و دارد؛ فقط صورت ظاهری آن متفاوت است. از نظر مفهوم و محتوا هم می توانیم جاهلیت را به دو دسته تقسیم کنیم:
l جاهلیت مدرن
l جاهلیت مقدس
جاهلیت مدرن
جاهلیت مدرن جاهلیتی تحت حاکمیت علوم انسانی و زیر نقابی به نام علم و تمدن است که بیشتر در جوامع به اصطلاح پیشرفتۀ امروزی دیده می شود؛ جوامعی که در آن ها علم رشد سریعی داشته و دانشمندان توانسته اند اختراعات پیشرفتۀ زیادی داشته باشند، اما وحشیگری در آن ها به مراتب بیش از دوران جاهلیت قبل از اسلام است. در جاهلیت مدرن و امروزی، بیش از دوران جاهلیت اولیه گیاهان، حیوانات، محیط زیست و انسان ها مورد ظلم و تجاوز قرار می گیرند. این نوع جاهلیت در بسیاری از بخش های کرۀ زمین، که ادعای پیشرفت و تمدن دارند، حاکم است.
جاهلیت مقدس
جاهلیت مقدس یعنی فقط به ظاهر دین معتقد باشیم و کتاب خدا را به تنهایی برای هدایت کافی بدانیم؛ ولی ما نباید فراموش کنیم که قرآن حکم قانون اساسی دین را دارد. در مدیریت جوامع بشری علاوه بر وجود قانون اساسی به حضور قوای مختلفی مثل قوۀ مجریه، مقننه و قضائیه هم نیاز است؛ در مورد مدیریت انسان هم همین طور است، چون قرآن فقط شامل کلیات دستورات دینی است و جزئیات قوانین و شیوۀ عمل به آن ها باید از راهی دیگر برای انسان مشخص شود؛ خداوند در قرآن به ضرورت تبیین آیات اشاره کرده[2] و وظیفۀ روشنگری را بر دوش متخصص معصوم یعنی نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) گذاشته است. اگر در جامعه متخصص معصومی وجود نداشته باشد که به تبیین بپردازد، این جامعه به تدریج به سوی تاریکی و جاهلیت حرکت می کند؛ پس می توان گفت جاهلیت مقدس در جوامعی وجود دارد که به ظاهر دین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آلهو سلم) و احکام و شریعت حاکم است و مردم به گمان خود دین، پیامبر و قرآن را قبول دارند؛ اما در زیر این ظواهر مقدس، جنایت بزرگی در حال انجام است که در دعاهای ائمه (علیهم السلام) با عنوان مصیبت اعظم از آن یاد می شود. مصیبت اعظم به معنی حذف متخصص معصوم از جامعه است. خداوند در قرآن دربارۀ خطر حذف متخصص معصوم و ابتلا به جاهلیت می فرماید: «محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) جز یک پیامبر نیست که پیش از او نیز پیغمبرانی بودند و درگذشتند، آیا اگر او به مرگ یا شهادت درگذشت شما باز به دین جاهلیت خود رجوع خواهید کرد؟»[3]
بررسی مصداق امام و مفهوم معرفت در حدیث مرگ جاهلیت
حکمت و ربوبیت خداوند ایجاب می کند هیچ قومی بدون راهنما و الگو رها نشود.[4] وجود این الگوها برای این است که مردم بر خداوند حجتی نداشته باشند.[5] بر همین اساس بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حتماً راهنماهایی برای هدایت مردم وجود دارند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در توضیح عبارت «أُولِی الْأَمْرِ» در آیۀ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»[6] به نام های اهل بیت (علیهم السلام) اشاره فرموده[7] و بدین ترتیب تکلیف متخصصین معصوم بعد از خود را مشخص کرده اند.
یکی از سؤال هایی که دربارۀ حدیث مرگ جاهلیت وجود دارد این است که منظور از امام در این روایت کیست؟ با توجه به آنچه در توضیح مفهوم جاهلیت بیان کردیم، امام همان متخصص معصومی است که باید به کمک او حقیقت دین را درک کرده و راهی برای رسیدن به هدف خلقت خود پیدا کنیم.
در هر عصری امامی وجود دارد که مردم هر دوره باید نسبت به ایشان شناخت و معرفت داشته باشند. امام و متخصص معصوم زمان ما حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند که در دوران غیبت به سر می برند. برای درک مفهوم معرفت نسبت به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ابتدا باید بدانیم معرفت به صورت کلی چه معنایی دارد و سپس معرفت خاص نسبت به ایشان را تعریف کنیم.
مفهوم معرفت و شناخت امام در حدیث مرگ جاهلیت
اولین بخش از حدیث مرگ جاهلیت به شناخت امام اشاره دارد. در متن عربی روایت از عبارت «لَمْ یَعْرِفْ» استفاده شده است نه «لَمْ یَعْلَمْ»! عبارت اول به معرفت و عبارت دوم به علم اشاره دارد. علم مجموعه ای کلی از اطلاعات و یک توانایی ذهنی است که فقط موجب دانایی می شود؛ اما معرفت مجموعه ای از شناخت و شهودهای جزئی است که توانایی عملی ایجاد می کند و نوعی دارایی محسوب می شود. در زندگی همۀ ما نمونه های زیادی از موارد مربوط به علم و معرفت وجود دارد؛ مثلاً دانستن آیین نامۀ رانندگی، قواعد دستوری یک زبان یا اصول کلی شنا کردن نوعی علم و دانایی است، اما رانندگی کردن، صحبت کردن به یک زبان دیگر و شنا کردن معرفت و دارایی هستند.
دلیل اینکه در این روایت هم به جای علم به امام از معرفت نسبت به ایشان سخن گفته اند این است که شناخت و معرفت نسبت به امام باعث ایجاد تحرک در ما می شود. علم نسبت به امام یعنی اسم، اصل و نسب ایشان را بدانیم که در بسیاری از موارد شاید دشمنان امام بیشتر از دوستانشان این اطلاعات را داشته باشند؛ نمونۀ آن ماجرای امام حسین (علیه السلام) در کربلاست که سپاه مقابل نسبت به تمام اطلاعات خانوادگی، اصل و ریشۀ امام علم داشتند، اما به دلیل نداشتن معرفت تشخیص ندادند که ایشان حق مطلق هستند و نباید در برابرشان ایستاد؛ پس شناخت امام دانستن اسم و مشخصات ظاهری و خانوادگی ایشان نیست، بلکه شناخت مقدمه ای برای حاکمیت امام معصوم و ارتباط، خدمت و زندگیکردن با ایشان است. سبک زندگی کسی که با متخصص معصوم ارتباط دارد؛ باید با بقیۀ انسان ها متفاوت باشد.
با توجه به تعریف معرفت مسئله اصلی در شناخت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، به عنوان متخصص معصوم زمان ما، تنظیم رابطۀ وجودی با ایشان است. نشانۀ شناخت حضرت این است که سبک زندگی ما به گونه ای باشد که در رفع موانع ظهور ایشان مؤثر باشیم. اگر ما با رحم اصلی خود یعنی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) پیوند برقرار نکنیم و برای رفع موانع ظهورشان نکوشیم، بدون شک مصداق همان افرادی خواهیم بود که به دلیل عدم معرفت نسبت به امام خود محکوم به مرگ جاهلیت می شوند.
ارتباط بین شناخت امام و مرگ جاهلیت
یکی از بزرگترین جنایت هایی که در طول تاریخ اتفاق افتاده، حذف متخصص معصوم از جامعه است؛ اما چرا این اتفاق را جنایت می دانیم؟ فرض کنید در جامعه ای عده ای درس خوانده و پزشک شده اند، ولی شرایط به گونه ای است که نه پزشکان اجازۀ طبابت دارند و نه به بیماران اجازۀ مراجعه به پزشکان داده می شود، چنین اتفاقی قطعاً فاجعه و جنایت است؛ متخصص معصوم هم به نوعی طبیب جامعه است و حضورش به طریق اولی در جامعه ضروری است، بنابراین جامعۀ محروم از این نعمت مانند بیماری است که راهی برای درمان دردهای خود ندارد.
عدم شناخت متخصص معصوم هم مانند عدم حضورش در جامعه پیامدهای منفی به دنبال دارد و بر اساس کلام حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) منجر به مرگ جاهلیت می شود. برای درک این حقیقت مقایسه ای بین جنین در رحم مادر و انسان در رحم دنیا انجام می دهیم.
در درس های گذشته به این نکته اشاره کرده ایم که دنیا با قدرت و شعوری مدبرانه جنین را درون رحم مادر مدیریت می کند و اگر رحم لحظه ای ارتباط خود را با دنیا قطع کند، نابود می شود؛ ارتباط با متخصص معصوم هم چنین حکمی برای انسان درون رحم دنیا دارد و اگر ارتباط برقرار نشود، یا سقط می شویم یا ناقص به مرحلۀ بعد می رویم. در واقع مرگ جاهلیت به معنی تولدی پوچ به مرحلۀ بعد است؛ ما به دنیا نیامده ایم که به کمالات جمادی، گیاهی، حیوانی یا عقلانی برسیم. خداوند از روح خود در ما دمید تا در نهایت شبیه و مظهر او بشویم و به مقام خلیفهاللهی برسیم. برای رسیدن به این مقام باید با الگوهایی که خود جلوۀ کامل خداوند هستند، یعنی متخصصین معصوم، ارتباط داشته باشیم.
بزرگترین دردی که جامعۀ بشری در حال حاضر به آن مبتلاست درد نبود متخصص معصوم است. اگر این درد درمان نشود همۀ ما بدون اینکه به جایگاه حقیقی خود یعنی مقام انسانیت برسیم از رحم دنیا سقط می شویم. هدف ما از حضور در دنیا کسب ثروت و رسیدن به مقام های بالای جمادی، گیاهی، حیوانی و عقلی نیست. ما باید تحت مدیریت مدبرانۀ متخصص معصوم مسیر هدایت به سمت تولد سالم را طی کنیم؛ تولد سالم هم یعنی داشتن ابزارهایی که لازمۀ زندگی در عوالم بعد از دنیاست.
نبود متخصص معصوم موجب می شود ما در تمام ابعاد وجودی کمبودهایی داشته باشیم و متقابلاً حضور معصوم باعث می شود همۀ بخش های وجودمان از نعمت های ویژه بهره مند شوند؛ ولی بخش انسانی اصلی ترین بخش وجودی ماست و ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیشترین سود را برای این بخش دارد، چون به یُمن حضورشان می توانیم به بزرگی ایشان رشد کنیم و به مقام خلیفهاللهی برسیم.
در این مقاله با محوریت حدیث مرگ جاهلیت به بررسی مفهوم جاهلیت و توصیف دو نوع جاهلیت مدرن و مقدس پرداختیم. در ادامه بیان کردیم که بر اساس حکمت خداوند در همۀ دوره های زمانی امام و متخصصص معصومی برای راهنمایی افراد وجود دارد که این فرد در دورۀ ما امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند.
یکی از موارد مهم که همه باید به درک آن برسیم شناخت امام است؛ معرفت نسبت به امام موضوعی فراتر از دانستن اطلاعات ظاهری است و این مورد باید در سبک زندگی ما بروز داشته باشد. کسی که در همۀ انتخاب ها، ارتباط ها، رفتار و افکار خود به حضور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رفع موانع ظهور ایشان توجه دارد می تواند ادعا کند که امام خود را شناخته است.
دلیل اینکه عدم شناخت امام منجر به مرگ جاهلیت می شود این است که امام حکم رحم اصلی و قرار مکینی را دارد که با قرار گرفتن در آن می توانیم سالم متولد شویم؛ جنینی که خارج از رحم قرار می گیرد سرنوشتی جز مرگ و سقط شدن ندارد.
هر اندازه امام خود را بیشتر بشناسیم و با او ارتباط داشته باشیم، به همان اندازه خود را از خطر مرگ جاهلیت دور کرده ایم.
[1] بیانات در دیدار مسئولان نظام و سفراى کشورهاى اسلامى؛ 1394.2.26
[2] أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ؛ سوره نحل، آیه 44
[3] وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَىٰ أَعْقَابِکُمْ؛ سوره آل‌عمران، آیه 144
[4] وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ؛ سوره رعد، آیه 7
[5] رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ؛ سوره نساء، آیه 165
[6] سوره نساء، آیه 59
