امتحان‌ چیست؟ امتحانات الهی چه ویژگی­هایی دارند؟

همۀ ما به محض شنیدن سؤال «امتحان چیست؟» به یاد امتحان­های دوران مدرسه و دانشگاه، کنکور، آزمون رانندگی و انواع امتحان­هایی می­افتیم که در طول زندگی خود داشته­ایم. در اینجا منظور ما از امتحان مهم­ترین و سرنوشت­سازترین نوع امتحان، یعنی امتحانات الهی است. هرکدام از ما همواره در همۀ صحنه­های زندگی­ در حال امتحان هستیم. آزمون­های الهی سنت تغییرناپذیر و حتمی خداوند هستند و هیچ­کس نیست که آن­ها را تجربه نکند.

شاید جالب باشد که وقتی لزوم امتحان شدن و امتحان پس دادن در زمان تحصیل برای ما روشن می‌شود، که از هیجانات زمان مدرسه و نوجوانی فاصله گرفته‌ایم؛ هر چند حتی در همان شرایط هم اگر از ما بپرسند به کدام درس‌ها مسلط‌تریم، درسی را نام می‌بریم که معلمی سختگیرتر داشته و در طول سال امتحانات بیشتری از ما گرفته است؛ پس می‌توانیم بگوییم لزوم و چرایی امتحان دادن، به گونه‌ای برای همۀ ما روشن است و برای کشف چیستی امتحانات الهی و لزوم آنها تنها کافی است زمینه‌ای که خدا در آن از ما امتحان می‌گیرد را پیدا کنیم.

در هر امتحانی، توانایی­ها و دارایی­های ما مشخص می­شود و به قول معروف آزمون­ها معلوم می­کنند که ما چند مرده حلاجیم. هرکدام از ما در امتحان­های الهی عکس­العمل­های متفاوتی از خود نشان می­دهیم؛ برخی به خوبی از پس آن­ها برمی­آییم و برخی دیگر در این امتحانات مردود می‌شویم. نتیجۀ آزمون­ بستگی به میزان آمادگی و دارایی­ ما در آن زمینه دارد؛ همان­طور که اگر دانش­آموزی درسش را به خوبی خوانده و تمرین کافی داشته باشد، به خوبی از پس امتحان­هایش برمی­آید و بالعکس.

امتحان­هایی که در دنیا برای ما پیش می­آید، در واقع سونوگرافی بخش انسانی وجود ما هستند و میزان سلامت باطن ما را مشخص می­کنند؛ چون حقیقت انسان در درگیری­ها و تضادها آشکار می­شود.

ممکن است این سؤال برای شما پیش بیاید که مگر امتحان و آزمایش کردن برای شناختن چیزهای ناشناخته و مبهم نیست؟ پس خداوند، که عالم مطلق است و به ظاهر و باطن هرچیزی آگاه است، منظورش از امتحان چیست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که هدف خداوند از امتحان با هدفی که ما از آزمایش­ها و امتحان­­ها داریم،­ بسیار متفاوت است. سؤال دیگر این است که زمینه­ها­ و بسترهای امتحان چیست و ما چگونه آزمایش می­شویم؟ در این مقاله به این سؤال­ها پاسخ خواهیم داد.

خداوند چه کسانی را و چگونه امتحان می­کند؟

همان­طور که گفتیم امتحان­ها از قوانین و سنت­های ثابت و تغییرناپذیر الهی هستند و همۀ انسان­ها، حتی پیامبران در زندگی خود با آن­ها مواجه می­شوند.[1] سختی­ها، موانع و مشکلات زندگی یک عامل ضروری در حرکت انسان به سوی تکامل هستند؛ در نتیجه هرچه میزان تقوا و درجۀ انسان بالاتر باشد، باید حجم بیشتری از سختی­ها را تحمل کند و با دشمنان قدرتمندتری بجنگد.[2]

همۀ ما در هر لحظه در حال امتحان شدن و رشد و تکامل هستیم؛ به عبارتی با همۀ ارتباط­ها، انتخاب­ها، رفتارها و افکار خود آزمایش می­شویم و هیچ برخوردی بین ما و دیگران پیش نمی­آید، مگر آنکه امتحانی از جانب خداوند است. بسترهای امتحان­های الهی بسیار گسترده است و شامل ترس، گرسنگی، سختی، بیماری، از دست دادن اموال و عزیزان، وسوسه­های شیطان، هوای نفس، افراد حسود، کافران و منافقان می­شود. علاوه بر سختی­ها انسان با نعمت­هایی مانند ثروت، زیبایی، فرزند، سلامت و امنیت هم آزمایش می­شود، به طور کلی هیچ نعمت و نقمت یا خیر و شری نیست مگر اینکه یکی از امتحان­های الهی است.[3]

نکتۀ بسیار مهم این است که هرکدام از ما با توجه به شرایط زندگی و کمالات خودمان آزمایش می­شویم و امتحان هرکس به اندازۀ وسع اوست؛[4] بنابراین امتحان­ها و سختی­هایی که در زندگی ما وجود دارد، خارج از توان ما نیست؛ همان­طور که هیچ­وقت از یک دانش­آموز دبستانی امتحان شیمی یا فیزیک گرفته نمی­شود، اما از یک دانش­آموز دبیرستانی در رشتۀ تجربی می­توان توقع داشت، که بتواند از عهدۀ این امتحان به خوبی برآید.

هدف خداوند از امتحان چیست؟

مهم­ترین هدف آزمایش­های الهی پرورش و تربیت انسان و رشد و شکوفایی استعدادهای نهفتۀ اوست. هرکدام از ما به طور بالقوه دارای اسماء و صفات الهی هستیم و آزمون­ها برای ما بستری ایجاد می‌کنند تا این اسماء را به فعلیت برسانیم؛ همان­طور که یک دانه در دل خاک با تحمل سختی­ها و گذراندن شرایط گرما و سرمای طبیعت رشد می­کند، ما هم در دنیا با گذراندن امتحان­های الهی و روبه­رو شدن با سختی­ها و حوادث مختلف رشد کرده و کمالات انسانی کسب می­کنیم.

بیماری­ها، رنج­ها و سختی­های دنیا به بخش طبیعی و حیوانی ما وارد می­شوند، اما باعث فعال شدن، رشد و تقویت بخش انسانی وجود ­ما می­شوند، مانند زغال سنگی که با تحمل فشار و سختی به الماسی درخشنده و قیمتی تبدیل می­شود. در حقیقت هر بلا و مصیبتی در هاله­ای از نعمت برای ما فرستاده می­شود!

از دیگر اهداف امتحان­های الهی این است که در امتحان­ها و دگرگونی­های روزگار، دارایی­ها و کمالات ما مشخص می­شوند. برخی از افراد بسیار دانا و عالم هستند، اما دانایی­هایشان به دارایی (ابزار مورد نیاز در آخرت) تبدیل نشده است. امتحانات الهی در واقع همان فشارهایی است که به بخش‌های پایینی و محدود وجود ما وارد شده و باعث می‌شوند که میزان تعلق و مشغولیت خود به کمالات غیرانسانی را متوجه شویم؛ در نتیجه امتحانات الهی بستری برای کشف ضعف‌های روحی و ناکارآمدی‌هایی است که در نفس ما به وجود آمده و با هر امتحان می‌توانیم یک پله در جهت کسب ابزارهایی که برای زندگی در شرایط زیستی آخرت به آنها نیازمندیم، پیش برویم.

در این درس ابتدا گفتیم که امتحان چیست و سپس بیان کردیم که امتحان­های الهی سنت حتمی خداوند هستند و شامل همۀ افراد حتی پیامبران می­شوند. ما در هر لحظه از زندگی خود در حال آزمایش هستیم. هر سختی و مصیبتی، مانند ترس، فقر، بیماری، از دست دادن عزیزان یا مشکلات همسرداری و فرزندداری و هر نعمتی، مانند ثروت، سلامتی، علم یا زیبایی، همگی زمینه­های آزمایش ما هستند. هرکس با توجه به شرایط خود آزمایش می­شود و آزمون­ها خارج از طاقت و توانایی ما نیستند. امتحان­های الهی موجب رشد و شکوفایی استعدادهای ما می­شوند و باطن و دارایی­های ما را آشکار می­کنند.

شما چه نمونه­هایی از امتحان­های الهی را تجربه کرده­اید؟ نظر شما دربارۀ این نوع از امتحان­ چیست؟ مشتاق شنیدن نظرات شما هستیم.

[1] سورۀ بقره، آیۀ 124 و سورۀ انعام، آیۀ 112

[2] هرکه در این بزم مقربتر است/جام بلا بیشترش میدهند

[3] سورۀ انبیاء، آیۀ 35

[4] سورۀ بقره، آیۀ 286