بالاترین لذت؛ معیاری که میزان سلامت قلب ما را مشخص می کند!

تعریف لذت و اقسام آن؛ از پایین‌ ترین تا بالاترین لذت

تا به حال پیش آمده برای تماشای فیلم مورد علاقه تان، تمام شب را بیدار بمانید و قید خواب را بزنید؟ یا برای حفظ تناسب اندامتان از شیرینی های خوشمزه ای که از پشت ویترین قنادی به شما چشمک می زنند، چشم پوشی کنید؟ یا برای کسب مقام در یک مسابقه علمی یا ورزشی ماه ها خود را قرنطینه کنید و تفریحاتتان را به حداقل برسانید؟

همۀ ما گاهی در چنین موقعیت هایی قرار می گیریم، مواقعی که مجبوریم از بین چندین عمل مورد علاقه و دل خواه فقط یکی را انتخاب کنیم. نوع انتخاب ما در این شرایط به عوامل مختلفی بستگی دارد، اما یکی از مهم ترین آن ها کسب لذت است، ما معمولاً عملی را انتخاب می کنیم که بالاترین لذت را برایمان داشته باشد.

• سازوکار کسب لذت چیست و این پدیده چگونه در وجود ما اتفاق می افتد؟
• چرا بعضی امور نسبت به بعضی دیگر لذت بیشتری برای ما دارند؟
• بالاترین لذت ما چیست و به کدام بخش از وجودمان مربوط می شود؟

ما از چیزهای مختلفی لذت می بریم و این کاملاً طبیعی است. اما اینکه بالاترین لذت ما چیست، معیار مهمی است که میزان سلامت قلب و تعادل ما را در تغذیۀ قوای نفس مشخص می کند.

در این درس ابتدا دربارۀ مفهوم لذت و ارتباط آن با مراتب و قوای نفس انسانی صحبت کنیم و سپس با استفاده از همین مفاهیم با کیفیت ترین، ماندگارترین و بالاترین لذت را معرفی می کنیم.

لذت چیست و مراتب آن در نفس انسان چگونه است؟

همۀ ما درک واضح و مشخصی از مفهوم لذت داریم و قادریم امور لذت بخش و شادی آفرین زندگی مان را از امور خسته کننده و کسالت آور تفکیک کنیم؛ با این حال شاید نتوانیم دقیقاً توضیح دهیم که چرا از یک کار بیش تر از کاری دیگر لذت می بریم، یا چرا آنچه برایمان لذت بخش است، با دیگران متفاوت است.

ما در بخش های مختلف وجودمان نیازهای مختلفی داریم و زمانی که هر کدام از این نیازها برطرف شود، به لذت می رسیم. مثلاً وقتی گرسنه هستیم از خوردن غذا لذت می بریم، اما وقتی سیریم دیگر غذا خوردن برایمان لذتی ندارد. پس لذت در درجۀ اول حاصل برآورده شدن یک نیاز است و ریشۀ این نیاز در ساختار نفس ماست.

اگر خاطرتان باشد در درس های قبلی دربارۀ قانون زوجیت و ارتباط آن با مراتب و قوای نفس صحبت کردیم و گفتیم که هرکدام از مراتب و قوای نفس ما معشوق ها و زوج های خاص خودشان را دارند. هم چنین گفتیم که رابطۀ هر بخش با زوج خودش مثل رابطۀ قفل و کلید است؛ یعنی زوج هر بخش متناسب با همان بخش است و با بخش های دیگر سازگاری ندارد. مثلاً زوج معده غذاست و زوج عقل آگاهی و کسب دانش است. این رابطه در تمام مراتب جمادی، گیاهی، حیوانی، عقلانی و هم چنین قوای حسی، خیالی، وهمی، عقلی و فوق عقلی وجود دارد.

پس اگر بخواهیم سازوکار کسب لذت را با توجه به ساختار نفس و مفهوم نیاز بیان کنیم، می توانیم بگوییم: «لذت حاصل جفت شدن و ازدواج هرکدام از مراتب و قوای نفس ما با زوج ویژۀ خودش است. در واقع ما در تمام بخش های وجودمان ازدواج داریم و این ازدواج، نیاز ما را در آن بخش برطرف می کند و هربار که این نیازها برطرف می شود ما به لذت می رسیم.»

حالا که سازوکار کسب لذت برایمان مشخص شد، یک سؤال مهم دیگر مطرح می شود و آن این است که «چرا بعضی امور برای ما لذت بخش تر از سایر امورند؟» پاسخ این سؤال را باید در میزان لطافت قوای نفس و لذات ناشی از آن ها جستجو کرد.

لطافت قوای نفس و لذات ناشی از آن‌ ها

هر کدام از قوای نفس ما لذت خاص خودش را دارد، اما شدت و کیفیت این لذت ها باهم برابر نیست. علت این تفاوت به لطافت قوای نفس برمی گردد. به طورکلی، هرچه قوای نفس ما از ماده بیشتر فاصله می گیرند و به تجرد نزدیک تر می شوند، میزان لطافت آن ها و به تبع آن میزان لذتی که درک می کنند، افزایش پیدا می کند. بر این اساس اقسام لذت از پایین ترین تا بالاترین لذت را می توان در پنج گروه طبقه بندی کرد:

• لذت های حسی: لذت های حسی کاملاً وابسته به ماده اند، زیرا از طریق اعضای بدن و حواس پنج گانه حاصل می شوند. برای درک این لذات حتماً باید دو عامل وجود داشته باشد؛ اول جسم و دوم عامل خارجی. به عنوان مثال، برای اینکه از غذا خوردن لذت ببریم، حتماً باید حس چشائی مان فعال باشد و یک عامل خارجی به نام غذا وجود داشته باشد. هرکدام از این ها که نباشند، لذتی اتفاق نخواهد افتاد.

در لذت های حسی می توان تشخیص داد که کدام عضو بدن محل کسب لذت است؛ به همین دلیل، این گونه لذات کم عمق و ضعیف اند و نسبت به دیگر لذات، پایین ترین سطح لذت را دارند. البته توجه به این نکته ضروری است که در تمام لذت ها از جمله لذات حسی، این نفس ماست که لذت می برد نه جسممان. جسم فقط یک واسطه است و بدون نفس اصلاً حیاتی ندارد که بخواهد درکی از رنج ها یا لذت ها داشته باشد.

• لذت های خیالی: بسیاری از اوقات تصور یک صحنه یا حضور در یک مکان برای ما لذت بخش تر از زمانی است که به صورت فیزیکی در آنجا حاضر باشیم. علت این موضوع به قدرت و لطافت قوۀ خیال برمی گردد. لذات خیالی قوی تر از لذات حسی اند، زیرا اولاً خیال مرز بین ماده و مجردات است و تا حد زیادی مستقل از ماده عمل می کند و ثانیاً ما نمی توانیم محل خاصی را به عنوان محل کسب لذت نشان دهیم، زیرا هنگام خیال پردازی همۀ وجود ما غرق لذت می شود. این قاعده در مورد لذات وهمی، عقلی و فوق عقلی نیز وجود دارد.
• لذات وهمی یا موهوم: لذت های موهوم ناشی از ادراکات قوۀ واهمه اند و لذت آن ها بیش از لذات خیالی است. لذت بازی کردن، لذت تماشای فیلم و فوتبال، لذتی که یک قهرمان از پیروزی در مسابقات ورزشی می برد، لذتی که رئیس یک شرکت یا مدیر یک مجموعه به علت برتر بودن جایگاه خود نسبت به دیگران تجربه می کند و لذتی که ما هنگام ستایش شدن و تعریف و تمجید شنیدن از دیگران می بریم، همگی از لذات موهوم اند. لذات خیالی و موهوم قدرت زیادی دارند، تا جایی که بسیاری از افراد برای کسب این لذات حاضرند از لذات بدنی و حسی چشم پوشی کنند.
• لذات عقلی: در بین لذاتی که تا اینجا نام بردیم، لذات عقلی از همه قوی تر بوده و از شدت بیشتری برخوردارند. لذت یادگیری و کشف حقایق برای کسانی که آن را تجربه کرده اند آن قدر زیاد است، که برای کسب این لذت حاضرند رنج های فراوانی را تحمل می کنند. مطالعۀ زندگی نامه علما و دانشمندان به وضوح این نکته را نشان می دهد.

البته میزان لذت بردن از یک امر، به سبک زندگی و انتخاب های آگاهانۀ افراد نیز بستگی دارد. به عنوان مثال، کسانی که زیاد با امور خیالی مثل انواع هنرها سر و کار دارند به مرور در آن بخش قوی تر می شوند. در نتیجه لذت های خیالی برای آن ها در مقایسه با سایر مردم شدت و اهمیت بیشتری پیدا می کند.

بالاترین لذت چیست و چه ارتباطی با سلامت قلب ما دارد؟

در بین همۀ قوای نفس بالاترین لذت مربوط به قوۀ فوق عقل است. فوق عقل یا قلب، لطیف ترین عنصر وجود آدمی است و ادراکات آن نیز ماندگارترین، شیرین ترین و بالاترین لذت را در روح ما ایجاد می کند؛ البته به شرطی که زمینۀ کسب این لذت ها را در خود به وجود آورده باشیم.

لذت های فوق عقلانی همان سرمستی هایی هستند که در اثر اتصال به بی نهایت و تجربۀ حس نامحدود بودن در نفس ایجاد می شود. لذتی که با هیچ احساس دیگری برابری نمی کند و می تواند تمام رنج ها را در تمام مراتب وجود به کلی از میان ببرد. همۀ ما تجربۀ اتصال به خداوند را و درک حالات خوش معنوی را داشته ایم، اما این که این احساس چه قدر در وجود ما دوام داشته یا چندبار در طول عمرمان تکرار شده باشد، به عوامل مختلفی بستگی دارد که مهم ترین آن ها میزان تغذیۀ قوای نفس است.

همان طور که گفتیم، ما به هرکدام از ابعاد وجودمان بیشتر بها بدهیم و نیازهایش را برطرف کنیم، آن بُعد به مرور قوی تر می شود و لذت هایش هم در کام ما شیرین تر جلوه می کند. پس اگر هم نشینی و انس با خدا بالاترین لذت ما نیست، باید بگردیم و ببینیم کدام یک از قوای ما بی رویه رشد کرده و حاکمیت وجودمان را به دست گرفته؟ حس؟ خیال؟ وهم؟ یا عقل؟

لذت نبردن از معشوق در تمام مراتب وجود نشانۀ بیماری است، اما این موضوع در مرتبۀ فوق عقل اهمیت بیشتری دارد. زیرا همۀ حیثیت، شرافت و انسانیت ما مربوط به فوق عقل ماست و اگر این بخش نتواند از معشوق خودش لذت ببرد، یعنی ما از مسیر انسانیت فاصله گرفته و به بیماری حادی به نام «قساوت قلب» مبتلا شده ایم. مسأله اینجاست که مشغول شدن به هریک از قوای نفس و لذت های آن گرچه شیرین است، اما درواقع ما را از کسب بالاترین لذتی که در جهان وجود دارد، محروم کرده است. لذتی که ویژگی بسیار آن همان جاودانه بودن آن است، تنها لذت جاودان که رسیدن به آن با رسیدن به شادی و آرامش دائمی برابر است، لذت اتصال بخش فوق عقلی وجود ما با معشوق بی نهایت خود است.

پس لازم است هرکدام از ما، در هرجای مسیر زندگی که هستیم، اندکی توقف کنیم و بدون تعارف و صادقانه به این سؤالات مهم پاسخ بدهیم:

• بالاترین لذت من در زندگی چیست و شیرین ترین اوقاتم صرف چه کارهایی می شود؟
• آیا گفتگو و خلوت با خدا به اندازۀ گفتگو با همسرم، رفیقم و… برایم لذت دارد؟!

پاسخ شما به این سؤالات چیست؟ به نظر شما چگونه باید لذت هایمان را مدیریت کنیم؟