نفس یا روح چیست؟ آیا روح همان فعل و انفعالات درون مغز است؟

روح چیست و چه ارتباطی با بدن دارد؟

تصور شما از روح چیست؟ اولین تصویری که با شنیدن این واژه در خیال تان نقش می‌ بندد چه تصویری است؟ احتمالاً شما هم مثل ما و خیلی از مردم دنیا، با شنیدن اسم «روح» یاد شبح سفید رنگی می‌ افتید که از در و دیوار رد می‌ شود، اشیاء را جابه‌ جا می‌ کند، صداهای عجیب و غریب درمی‌ آورَد و به افراد آسیب می‌ رساند! این تصور فانتزی که معمولاً در اثر تماشای فیلم‌ های سینمایی و خواندن رمان‌ های تخیلی اتفاق می‌ افتد، روح را در ذهن ما به پدیده‌ ای ترسناک و اسرارآمیز تبدیل می‌ کند و باعث می‌ شود از فکر کردن دربارۀ این‌ که روح چیست، پرهیز کنیم. در اثر این تلقینات، ما روح را پدیده‌ ای بیرونی و جدا از خود می‌ دانیم و به‌ همین دلیل از آن می‌ ترسیم. اما جالب است که وقتی از روح می‌ ترسیم در واقع از خودمان می‌ ترسیم! چون خودِ ما یک روح‌ هستیم و روح ما چیزی جدا از ما نیست. به عبارت بهتر، آن چیزی که به ما دستور ترس، خشم، خنده و هر کار دیگری را می‌ دهد، روح ماست نه جسم‌ مان؛ اما از آن‌ جا که نمی‌ توانیم روح‌ مان را ببینیم، تصور می‌ کنیم که این اعمال توسط جسم انجام می‌ شود. همین الان هم، این روح یا نفس شماست که این مقاله را می‌ خواند و آن را تجزیه و تحلیل می‌ کند، نه جسم‌ تان؛ جسم بدون روح، یک عنصر بی‌ جان و هم‌ ردیف سنگ و چوب است و نمی‌ تواند منشأ هیچ‌ گونه آثاری باشد.

• روح چیست و در کجای بدن قرار دارد؟ آیا روح از جنس ماده است؟ آیا ناشی از فعالیت‌ های فیزیکی و شیمیایی مغز است؟
• رابطۀ بدن با روح چیست؟ آیا بدن و روح دو پدیدۀ منفک و جدا از هم‌ اند یا ارتباطی باهم دارند؟
• تفاوت نفس و قلب با روح چیست؟ آیا نفس همان روح است؟

آیا روح ناشی از خصلت‌ های ژنتیکی یا فعل و انفعالات درون مغز است؟

در این‌که انسان دارای روح است و همۀ اعمال، احساسات و افکارش از روحش نشأت می‌ گیرد، هیچ شکی نیست. حتی مکاتب مادی‌ گرایانه که منکر عالم متافیزیک اند نیز به روح اعتقاد دارند و آن را انکار نمی‌ کنند. اما پاسخی که آن‌ ها به سؤال «روح چیست؟» می‌ دهند، با پاسخ مکاتب الهی و به‌ویژه اسلام بسیار تفاوت دارد. مکاتب مادی معتقدند که روح از ویژگی‌ های مغز است و همۀ اعمال و احساساتی که به روح نسبت می‌ دهیم‌، در واقع ناشی از فعل و انفعالاتی است که درون مغز اتفاق می‌ افتد. اما آیا می‌ توان این ادعا را پذیرفت؟

اگر بپذیریم که فرماندۀ بدن ما مغز است و افکار و احساسات ما، حاصل فرآیندهای شیمیایی درون مغز است، پذیرفته‌ ایم که تمام انسان‌ ها در شرایط یکسان، باید رفتارهای کاملاً یکسانی از خود بروز بدهند؛ زیرا ساختار مغز همۀ افراد یکی است و واکنش‌ های شیمیایی درون مغز آن‌ ها نیز مشابه است. طبق قوانین علم شیمی، واکنش مواد یکسان، نتیجۀ یکسانی را در پی دارد؛ پس هنگام خشم، شادی، ترس و … همۀ افراد باید دقیقاً مثل هم رفتار کنند، زیرا واکنش‌ های یکسانی در مغزشان اتفاق می‌ افتد. درحالی‌که این‌ چنین نیست و رفتار افراد در چنین موقعیت‌ هایی کاملاً با هم متفاوت است.

نکتۀ جالب این است تفاوت رفتار افراد در موقعیت‌ های مشابه را، به تفاوت‌ های کروموزومی ‌و ژنتیکی هم نمی‌ توانیم نسبت دهیم؛ زیرا اگر این‌ طور باشد، دوقلوهای هم‌ سان می‌ باید در تمامی ‌زمان‌ ها و در مواجهه با تمام حوادث و پدیده‌ های جهان، افکار و رفتاری کاملاً یکسان را بروز دهند. درحالی‌که این‌ طور نیست و اختلاف عقاید و رفتار بین این دوقلوها گاه بسیار زیاد است. پس دلیل این تفاوت چیست؟ آنان که روح را به‌عنوان یک حقیقتِ جدا از جسم قبول ندارند، از پاسخ دادن به این سؤال ناتوان اند.

روح چیست و مجرد بودن روح به چه معناست؟

روح چیست؟ ما در وجود هر چیز شک کنیم، در وجود خودمان نمی‌ توانیم شک کنیم. درک ما از خود درکی حضوری است؛ یعنی ما پیش خودمان حاضریم و از خود جدا نیستیم. ما هیچ‌ وقت بیرون از خود یا در کنار خود نیستیم. «خود» ما از آغاز تا پایان عمر یکی است و خودِ امروز ما، همان خودِ دیروز و همان خودِ بیست سال قبل است.

طبیعتاً این خود نمی‌ تواند مربوط به جسم باشد. زیرا جسم ما از کودکی تا الان تغییرات بسیار زیادی کرده، درحالی‌که هیچ تغییری در هویت ما ایجاد نشده است. ما همان کسی هستیم که در کودکی بودیم و وقتی به خود اشاره می‌ کنیم و می‌ گوییم «من» به همان هویتی اشاره می‌ کنیم که در کودکی اشاره می‌ کردیم. علاوه بر این، ما همۀ اعضای بدن‌ مان و حتی مغزمان را نیز به خود نسبت می‌ دهیم و می‌ گوییم مغز من، دست من، پای من و… پس «خود» یک حقیقت غیرمادی است که نه تنها مربوط به بدن و فعل و انفعالات مغزی نیست، بلکه زنده بودنِ بدن و تمام اعضای آن حتی مغز نیز وابسته به اوست. حقیقتی که اگر از بدن جدا شود، بدن از کار می‌ افتد و اصطلاحاً می‌ میرد.

این جدا شدنِ «خود» از بدن را ما هر شب تا حدودی تجربه می‌ کنیم و آن زمانی است که در پایان فعالیت روزانه به رخت‌ خواب می‌ رویم و می‌ خوابیم. در هنگام خواب، خودِ ما از بدن‌ مان جدا می‌ شود؛ البته نه به‌ طور کامل، بلکه تا آن اندازه که فعالیت‌ های ارادی و اختیاری ما از کار بیفتد و بدن به استراحت بپردازد. در طول این مدت «خود حقیقی» هنوز فعال است و به خواب نمی‌ رود. به‌همین دلیل وقتی بیدار می‌ شویم قسمت‌ هایی از فعالیتِ خود را، در زمانی که بدن به خواب رفته بود، به یاد می‌ آوریم؛ این همان چیزی است که از آن با عنوان «خواب دیدن» یاد می‌ کنیم. پس اصل و حقیقتِ ما همیشه زنده، بیدار و مشغول فعالیت است و با مرگ هم از بین نمی‌ رود. این حقیقت در آموزه های دینی با نام «روح» شناخته می‌ شود.

خودِ روح ذاتاً مجرد است. یعنی هیچ‌ کدام از خواص ماده از قبیل حجم، وزن، طول، کمیت، مقدار، مکان‌ پذیر بودن، قابل اشارۀ حسی بودن و … را ندارد و تجزیه‌ پذیر و قابل تقسیم هم نیست؛ با این وجود، در مقام عمل به عالم ماده نیاز دارد. یعنی اگر روح بخواهد کاری انجام دهد، چاره‌ ای ندارد جز این‌که از ابزارهای مادیِ جسم برای رسیدن به اهدافش استفاده کند.

نفس چیست و آیا با روح تفاوت دارد؟

تفاوت نفس و قلب با روح چیست؟ روح، نفس و قلب سه مفهوم مجزا و جدا از هم نیستند؛ بلکه هرسۀ آن‌ ها اشاره به یک حقیقت واحد دارند و آن بُعد غیرمادی وجود انسان یا همان «خود حقیقی» است. به بعد مجرد و غیرمادی انسان قبل از تعلق به بدن و پس از جدا شدن از آن «روح» می‌ گویند. زمانی‌که همراه بدن است و امورات بدن را اداره می‌ کند به آن «نفس» گفته می‌ شود و به این دلیل که منشأ تحول، دگرگونی و عواطف است به آن «قلب» می‌ گویند. در واقع هر سۀ این تعابیر معنای واحدی دارند و همگی به خود حقیقی اشاره می‌ کنند؛ اما هر کدام به شأنی از شئون آن اشاره دارند. پس اگر بخواهیم به این سؤال که تفاوت نفس با روح چیست؟ پاسخ دهیم، باید بگوییم که نفس در واقع روحی است که به بدن تعلق گرفته، به آن حیات بخشیده و بدن را مدیریت می‌ کند. از این جهت می‌ توان گفت بدن پایین‌ ترین و نازل‌ ترین مرتبۀ نفس بوده و مثل ابزاری در دست نفس است.

حیات بدن به نفس وابسته است و اگر نفس از بدن جدا شود، دیگر زنده نخواهد بود و نمی‌ تواند هیچ کاری انجام دهد؛ این همان اتفاقی است که هنگام مرگ می‌ افتد. لذا وقتی می‌ گوییم من فلان کار را انجام دادم یا از فلان چیز لذت بردم، در واقع به نفس‌ مان اشاره می‌ کنیم، نه به جسم‌ مان. ما معادل نفس‌ مان هستیم و جسم ما یک شأن یا یک مرتبه از نفس است که به آن «بُعد جمادی» می‌ گویند. نفس ما به غیر از بعد جمادی، مراتب و شئون دیگری از قبیل بعد گیاهی، حیوانی، عقلی و فوق‌ عقل نیز دارد که قبلاً به‌طور کامل به آن‌ ها پرداخته‌ ایم.

نفس و بدن با هم رابطۀ تنگاتنگی دارند و به‌قول فلاسفه، نفس و بدن با هم اتحاد دارند و روی هم اثر می‌ گذارند. این ارتباط از طریق «قوای نفس» برقرار می‌ شود. به این صورت که مثلاً وقتی شما صدای مهیبی را می‌ شنوید، نفس شما این صدا را از طریق قوۀ شنوایی درک می‌ کند و سپس از طریق سایر قوا به اندام‌ های بدن دستور آماده باش می‌ دهد. در نتیجه مقدار زیادی آدرنالین در خون شما ترشح می‌ شود و بدن شما برای مقابله با خطر آماده می‌ شود. در اصل در این شرایط، این نفس شماست که ترسیده، اما پیغام ترس از طریق گوش به نفس می‌ رسد. یا وقتی به چیزی فکر می‌ کنید، نفس شماست که می‌ اندیشد، اما این کار را به وسیلۀ مغز انجام می‌ دهد.

رابطۀ نفس با بدن رابطۀ بسیار پیچیده و مهمی ‌است. زیرا هر کاری که ما با بدن‌ مان انجام می‌ دهیم، روی نفس اثر می‌ گذارد و به قولی جذبِ نفس می‌ شود. سالم یا ناسالم بودن این جذب‌ ها پس از مرگ و با از میان رفتن بدن مشخص می‌ شود. لذا جذب‌ ها و اکتسابات نفس در سرنوشت ابدی ما بسیار تأثیرگذارند.

پس تا این‌جا دانستیم که حقیقت روح چیست، چه ارتباطی با بدن دارد و چگونه بدن را مدیریت می کند. در درس‌ های آینده دربارۀ ویژگی‌ های نفس یا روح و نحوۀ تأثیرگذاری بدن بر روح بیشتر صحبت خواهیم کرد. چنان‌ چه هنوز نقطۀ ابهامی دربارۀ چیستی روح دارید حتماً در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.